مقدمه ولد نامه – مثنوی حاضر

مثنوی حاضر و به عبارت خود سلطان ولد مثنوی ولدی در بیان اسرار احدی، که به نام ولدنامه شهرت یافته است.
چنانکه گفتیم هم از حیث زمان و هم از رتبۀ تاریخی و ادبی و معنوی بر دو مثنوی دیگرش تقدم و برتری دارد. زیرا موضوع این مثنوی بهترین و دلکش ترین موضوع ها و احسن القصص یعنی سرگذشت مولانا جلال الدّین صاحب مثنوی معنوی و اصحاب و یاران و پیروان اوست که هر کجا بوئی از حقیقتشان باشد جویندۀ حق را روشن ترین راهنماست. سلطان ولد چنانکه خود در آغاز و انجام کتاب تصریح می‌کند از اول ماه ربیع الاول سنۀ ششصد و نود هجری (۶۹۰) به ساختن این مثنوی شروع کرد و به فاصلۀ کمتر از چهار ماه در جمادی الاخره از همین سال آن را به پایان برد و در ختم کتاب گفت:
مطلع این بیان جان افزا / بود در ششصد و نود یارا
گفته شد اول ربیع اول / گر فزون گشت این مگو طوّل
مقطعش هم شده است ای فاخر / چارمین مه جمادی الاخر[۱]
این مثنوی حدود ده هزار بیت کمترک می‌شود. بدیهی است که این اندازه شعر را در مدت چهار ماه کمتر ساختن، کار آسانی نیست و از کسی که فنش شعر و شاعری نیست بهتر از اینکه می بینی انتظار نباید داشت خاصه که ناظمش می خواسته است به پیروی مولانا در تفهیم معانی بکوشد و از قيود قافیه و حدود و رسوم شاعری آزاد باشد. با این تفاوت که آن آزادی همچون تلاطم امواج بود در دریا و این همچون معلّق زدن قطرۀ کوچک در هوا. در مقدمۀ نثری که خود سلطان ولد بر این مثنوی نگاشته موضوع و سبب تألیف و تاریخ شروع را بیان کرده و عین عبارتش با تلخیص این است:
«سبب انشای مثنوی ولدی در بیان اسرار احدی آن بود که حضرت والدم و استادم مولانا جلال الحق و الدّین محمد بن محمد بن حسین بلخی در مثنوی خود قصه‌های اولیاء گذشته را بیان فرمود و غرضش از قصه‌های ایشان اظهار کرامات و مقامات خود بود و از آن اولیائی که همدل و همدم و همنشین او بودند مانند سید برهان الدّین محقق ترمدی، شمس الدّین محمد تبریزی و صلاح الدّین فریدون زرکوب قونوی و چلبی حسام الدّین حسن ولد اخي ترک قونوی. احوال خود را و احوال ایشان را به واسطۀ قصه‌های پیشینیان در آنجا درج کرده چنانکه فرموده است:

خوشتر آن باشد که سرّ دلبران / گفته آید در حدیث دیگران
لیکن چون بعضی را آن فطانت و زیرکی نبود که مصدوقۀ حال را فهم کنند در این مثنوی مقامات و کرامات ایشان را شرح کردم که:
مقصود ز عالم آدم آمد / مقصود ز آدم آندم آمد
حکمت دیگر آن است که آنچه مولانا فرمود قصه‌های پیشینیان است و در این مثنوی قصه هائی است که در زمان ما واقع شده است. غرض دیگر مرید باید که به اخلاق شیخ خود متخلّق باشد و حضرت والدم مرا از برادران و مریدان مخصوص گردانید به تاج انت اشبه الناس بي خَلقا و خُلقا. این ضعیف نیز به قدر وسع در موافقت و متابعت و مشابهت حضرتش سعی کرد. حضرتش دواوین در اوزان مختلف و رباعیات انشاء فرمود به طریق متابعت دیوانی گفته شد. آخرالامر دوستان التماس کردند که چون به متابعت مولانا دیوانی ساختی در مثنوی نیز متابعت لازم است. بنابرآن و جهت آنکه خود را مانندای حضرتش گردانم از اول ماه ربیع الاول سنۀ تسعین و ستمائه در این مثنوی شروع رفت تا هم از پی این ضعیف نیز بعد از رحلت یادآوری بماند».
این بود موضوع و سبب و تاریخ تألیف کتاب که از گفتار خود ولد معلوم شد.
در مقابل مثنوی مولانا که به مثنوی مولوی و مثنوی معنوی و مثنوی مولانا مشهور بوده است، مثنوی‌های سلطان ولد که سر دفتر آن ها مثنوی حاضر است هم در ابتدا به عنوان مثنوی ولدی یا مثنوی ولد نامیده و به همین نام خوانده می‌شده است اما بعدها که تاربخش درست در دست نیست نام مثنوی های او یا تنها همین مثنوی بحر خفیف به ولدنامه شهرت یافته و اتفاقاً نام مناسبی به خود گرفته است. ما نیز نظر به نام اصلی و پیروی از مشهور از این کتاب گاهی به ولد نامه و گاه به مثنوی ولدی با مثنوی ولد عبارت کرده ایم.
————————

[۱] . مصراع آخر مطابق متن دو نسخۀ معتبر که در دست ما بود نقل شد و بنابراین لفظ (مه) به سکون هاء خوانده می شود و جمادی الاخر عطف تفسیری چهارمین ماه است دو روایت دیگر نیز در نسخه بدل ها وجود دارد. یکی (چارمین شنبۀ جماد آخر) و دیگر (چارمین مه جماد آخر). به روایت اول اگر مراد روز شنبۀ چهارم ماه باشد تعبیرش فصیح بلکه صحیح نیست، ضرورت شعر هم در کار نیست. چه ممکن بود بگوید (شنبۀ چارم جماد آخر) به کسر میم چارم، یا (شنبۀ چارم از جماد آخر) و اگر مقصود این باشد که (آخرین شنبۀ جماد آخر) یعنی شنبۀ اواخر ماه که چارمین یا آخرین شنبه های یک ماه است به این اعتبار که هر روزی در ماه چهار بار واقع می شود تعبیرش درست و معنی دار است.

و به روایت دوم لفظ (مه) به کسرۀ اضافه خوانده می شود و (چارم) شمارۀ روز است نه شمارۀ ماه یعنی روز چهارم جمادی الاخره و بنابراین ساختن مثنوی سه ماه و چهار روز بوده و به هر سه روایت مدتش کمتر از چهار ماه طول کشیده است.