فیه ما فیه مولانا – فصل ۴۸

فصل چهل و هشتم

الشکر صَید و قَیدُ النِّعمة اِذَا سَمعت صَوْتَ الشُّکر تاَهَّبت للمزیدٍ اذَا اَحبَّ عَبداً ابتلاهُ فاِن صبرَ اجتَباهُ و اِنْ شکر اصطَفاهُ بَعضُهم یشکرونَ الله لِقَهْرِه و بَعضُهم یشکُرونَهُ لِلُطفِه وَ کُلُّ واحدٍ منهما خیر لِانَ الشکر تریاقُ یُقلِّبُ القَهر لُطفاً العَاقِل الکامِل هُو الَذی یشکر عَلی الجفَاءِ فی الحضُور و الخَفاءُ فهُوَ الَذی اصْطَفاهُ الله وَ اِن کان مُراده دَرک النّار فَبِالشُّکر یَستعجل مقصُوده لِاَنَّ الشکوی الظّاهِر تنقیص لِشکوی الباطِن قال عَلیهِ السَّلام اَنَا الضَّحُوک القَتول یَعنی ضحکِی فی وَجهِ الجافی قتل له و المرادُ منَ الضّحکِ الشکرُ مکان الشکایَةِ و حُکیَ اَن یهودِیاً کانَ فی جِوَارِ احَدٍ مِنْ اصحابِ رَسُولِ اللهِ و کانَ یهودِیاً عَلَی غُرفةٍ یَنزلُ مِنها الاحدَاثُ و الاَنجاس و اَبوالِ الصبیان و غَسیلِ الثِیابِ الی بیتهِ و هُوَ یَشکر الیهودِیّ و یَامُر اَهْله بالشکرِ و مَضی عَلی هَذا ثمانٍ سنینَ حَتی ماتَ المُسلِمُ فدَخَل الیهودِیُّ لیُعزِّی اَهْلهُ فرآی فی البَیْتِ تلک النّجاسَات وَرآی منافِذهَا فعَلِم مَا جَری فی المدَّة الماضِیَةِ و ندِمَ ندماً شَدیداً وقالَ لاَهلِهِ و یحکم لِمَ لَم تخبرُونی و دایماً کُنتُم تشکرونی قالوا اِنَّهُ کانَ یَامُرنا بالشکرِ و یُهدِّدنَا عَنْ تَرْک الشکرِ فآمنَ الیهُودِیّ.

ذکر نیکان محرّض نیکی است/        همچو مطرب که باعث سیکی^[۱] است^[۲]

و لِهذا ذکر الله فی القرآن انبیَاءَهُ و صَالِحی عبَادِه و شکرهم علی ما فعَلوا و لِمَن قدَر و غَفَر.

شکر مزیدن پستان نعمت است، پِستان اگرچه پر بوَد تا نمزی شیر نیاید.

پرسید که سببِ ناشُکری چیست و آنچه مانعِ شکر است چیست؟ شیخ فرمود مانعِ شکر خام‌طمَعی است که آنچه بدو رسید بیش از آن طمَع کرده بود، آن طمعِ خام او را بر آن داشت، چون از آنچه دل نهاده بود کمتر رسید مانعِ شکر شد، پس از عیبِ خود غافل بود و آن بُعد^[۳] که پیشِ کس کرد از عیب و از زیافتِ^[۴] آن غافل بود لاجِرَم طمعِ خام همچو میوۀ خام خوردن است و نانِ خام و گوشتِ خام، پس لاجِرَم موجبِ تولّد علّت باشد و تولّد ناشکری؛ چون دانست که مُضِر خورد، استفراغ واجب است؛ حقّ تعالی به حکمتِ خویشتن او را به بی‌شکری مبتلا کرد تا استفراغ کند و از آن پنداشتِ فاسد فارغ شود تا آن یک علّت صد علّت نشود؛ وَ بَلَوْنَاهُم بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ^[۵]، یعنی رَزقناهم مِن حَیث لا یَحتَسِبُونَ و هُو الغَیب و یتنفِر نَظرُهُم عَنْ رویَةِ الاسبَاب الّتی هی کالشُرکاءِ للهِ کما قال ابُویزیدُ یاربّ مَا اشرکت بکَ قالَ الله تعالی یا ابَایَزیدُ وَلا لیلَةِ اللَبن یَعنی قالَ ذات لیلةٍ اللبن اضَرَّنی وَ انَا الضَّارُ النّافِعُ فنظَر الی السَّببِ فعدهُ الله مشرِکاً و قالَ انَا الضَّارُ بعدَ اللَبن لکن جَعَلتَ اللَبن کالذّنبِ وَ المضَرة کالتادیب مِن الاُستاد فاِذا قَال الاُستاد لا یاکل الفَواکِه فاکل التّلمیذُ فضَربَ الاُستادُ علی کفِّ رِجْلهِ لایَصِحُّ اَن یَقولَ اکلتُ الفَواکِه فاَضَرَّ رِجلی و عَلی هَذا الاصْل مَن حَفِظَ لِسَانه عَنِ الشرک تکفِل الله اَنْ یُطَهّر رُوحَه عَنْ اَغراسِ الشرکِ القلیلُ عندَ اللهِ کثِیر الفَرقُ بین الحَمدِ و الشُکرِ انَّ الشُّکر عَلی نعمَةٍ لا یُقالُ شکَرتُه عَلی جمالهِ و عَلی شجاعتهِ وَ الحمداعَمُّ.

—–

[۱]  شرابی که به واسطۀ جوشش، دو سوم آن تبخیر شده و یک سوم آن باقی مانده باشد.

[۲]  حواشی استاد فروزانفر: از سنایی است، حدیقه، چاپ آقای مدرّس رضوی، ص ۵۸۲٫

[۳]  ضد قرب، دوری.

[۴]  ناسرگی و ناسره شدن، غیر خالص.

[۵]  بخشی از آیۀ ۱۶۸ سورۀ اعراف: و آنها را به خوشی‌ها و ناخوشی‌ها آزمودیم، باشد كه [به راه حق‌] باز گردند.