فیه ما فیه مولانا – فصل ۴۷

فصل چهل و هفتم

الله تعالی مُریدٌ للخَیرِ وَ الشَّرِ و لا یَرضَی الّا بالخَیرِ لاَنَّه قال کُنتُ کنزاً مخفِیاً فاحبَبتُ بان اعرَفَ لاشکَّ اَن الله تعالی یُریدُ الاَمر و النَّهی و الاَمرُ لا یَصحّ[۱] الّا اِذا کانَ المأمُورُ کَارِهاً لما امر به طبعاً لایقالُ کل الحلاوةَ و السّکرَ یا جایعُ و اِن قیل لا یُسمّی هَذا امراً بَل اِکراماً و النهی لا یَصحُّ عنِ الشیِ یَرغَب عَنهُ الاِنسَان لا یصحُ ان یقال لا یاکل الحجر و لا یاکل الشَّوکَ و لو قیلَ لا یُسمّی هَذا نهیاً فلابُد لصِحَّةِ الاَمرِ بالخیر و النَّهی عَنِ الشرِ من نَفس راغبٍ الی الشرِ و ارَادةُ وجُود مِثل هَذا النَّفسِ اراده للشرک و لکن لا یرضَی بالشرِّ و الاّ لما امَر بالخَیْر، و نظیرُ هَذا من اَرادَ التَّدریسَ فهُو مُرید لجَهلِ المُتعلّم لانَّ التدریسَ لایمکن الا بجَهْلِ المتعلِّم وَ ارادة الشییِ ارادةُ ماهُو مِن لَوازمهِ و لکن لا یرضی بجهله الاّ لما عَلمه، و کذی الطَّبیبُ یُرید مَرضَ النّاسِ اذَا ارادَ طبَّ نفسِهِ لانَّه لایمکن ظهُور طبّهِ اِلّا بمَرض النّاسِ ولکن مَایرضی بمَرضِ النّاسِ والّا لما دَاواهُم عَالجهُم و کذی الخبّازُ یریدُ جُوعَ النّاسِ لحُصُول کسبهِ وَ مَعَاشِه وَلکن مایرضی بجُوعهِم وَاِلّا لَما باعَ الخُبزَ، وکذی الامرَاء و الخَیل یُریدُون ان یکون لسُلطَانِهم مُخالِف و عَدوّ و الّا لمَا ظهَر رُجُولیَّتهم و محبَتهم لِلسُّلطَان ولا یَجمعُهم السُّلطَان لعدَم الحاجَةِ الَیهِم ولکِن لایرضون بالمخالفِ وَاِلّا لَما قابلوا وَ کذلِکَ الاِنسان یریدُ دَواعی الشرِ فِی نَفْسه لِانَه یُحبُّ شاکِراً مُطیعاً متَقیاً و هَذا لا یمکِنُ الّا بوجُودِ الدّواعی فی نَفْسِه وَارادةُ الشَّیِ ارادة مَا هُو منْ لوازمهِ وَلکِن لایرضی بها لانه مجاهد بازالةِ هَذه الاشیآ من نَفسهِ فعُلِم انه مُرید للشرِ مِن وَجْهٍ و غیر مُریدٍ لهُ مِن وَجْهٍ والخصْمُ یقولُ غیر مُریدٍ للشرِ مِن وَجهٍ مَا و هَذا مُحال اَنْ یُرید الشی وَ ما یُرید مَاهُو مِن لَوازمهِ وَ مِن لَوازم الاَمْرِ وَالنَّهی هَذه النَّفس الآتیةُ التِی تَرْغَبُ اِلی الشرِ طبعاً و تنفر عَنِ الخَیرِ طَبعاً و هَذه النَّفسُ مِن لوازمَها جمیع الشّرور الّتی فی الدنیا فلَولم یُرید هَذه الشُّرورَ وَاذِا لم یُرِد النَّفسَ لا یُریدُ الاَمَر و النَّهَی المَلزوُمینُ للنَّفسِ وَلو رَضِی بَها ایضاً لَما امَرها و لَما نَهاهَا فالحاصِل الشرُ مُراد لغیرِه ثم نَقُولُ اذَا کان مُریداً لِکل خَیرٍ وَ مِن الخَیرات دَفع الشرُورِ فَکان مُریداً لدَفعِ الشرِ و لا یمکنُ دفع الشَّرِ الّا بوُجُودِ الشَّرِ، او نَقُول مُرید للایمان وَ لا یمکنُ الایمان الاّ بَعدَ الکفرِ فیکون مِن لَوازمهِ الکفر الحاصِل ارادَة الشرِ انَّما یکون قبیحاً اذا اَرادَهُ لعَینهِ امّا اذَا ارادَهُ للخیرٍ لا یکون قبیحاً قال الله تعالی ولکم فیِ القصاصِ حَیوة لاشکَّ بانَ القصاصَ شر و هَدم لِبُنیانِ اللهِ تعالی و لکن هذا شر جُزوی وصَون الخلقِ عَن القَتْلِ خیرٌ کُلِیٌ واِرادةُ الشر الجزوی لاِرادَةِ الخَیْرِ الکلّی لیسَ بقبیحٍ و تَرکُ ارادةِ الشرِ الجُزویّ رضآءً بالشرِ الکلی فهُو قبیح و نظیرُ هَذا الامُّ لاتُریدُ زَجرَ الولدِ لانَها تَنظُر الی الشرِ الجُزویِ و الاَبُ یَرْضَی بزَجْره نَظراً الی الشرِ الکُلی لَقطْعِ الجُزوِ فی الآ کِلة الله تَعالی عفوٌ غَفُورٌ شدِیدُ العِقَابِ فَهلْ یُرید اَنْ یَصدق علیه هَذه الاقسَام اَمْ لا فلابُدَّ منْ بلی وَلا یکونُ عَفواً غَفوراً الّا بوُجُود الذُّنوبِ و ارادَةُ الشیِ ارادة مَاهُو مِنْ لوازمهِ و کذا اَمرُنا بالعَفُو و اَمرُنا بالصُّلح والاصلاحِ و لا یکون لهَذا الاَمرِ فایدة الّا بوجود الخصُومَةِ، نظیرُه مَا قالَ صَدْرُ الاسلامِ^[۲] اِنَّ اللهَ اَمرَنا بالکسب و تحصیل المالِ لانه قالَ اَنفِقوا فی سَبِیْلٍ الله و لا یمکِنُ اِنفَاق المَالِ الّا بالمَالِ و کان اَمراً بتَحصیلِ المَالِ و مَنْ قال لغَیرِه قُم صَلِّ فَقد امرَه بالُضُوءِ و اَمرهُ بتحصیل المآءِ وَ لِکل ماهُو من لَوازِمهِ.

——

[۱]  حواشی استاد فروزانفر: شبیه بدان در مثنوی می‌فرماید: (مثنوی معنوی دفتر اول بخش ۱۶۹ ابیات ۳۹۴۴ تا ۳۹۴۶).

[۲]  بخشی از حواشی استاد فروزانفر: بدین لقب دو تن از ائمه و فقهاء حنفیان شهرت یافته‌اند: ۱- صدرالاسلام ابوالیسر محمد بن محمد بن حسین بن عبدالکریم بن موسی البزدوی منسوب به بزده (به فتح اول و سکون ثانی) که دهی بوده است در شش فرسنگی نسف بر سر راه بخاری و او یکی از فقهاء بزرگ و فحول مناظرین و از روساء حنفیه بوده است در قرن پنجم و نیای بزرگ او ابومحمد عبدالکریم (متوفی ۳۹۰) از شاگردان ابومنصور ماتریدی و استاد اسمعیل بن عبدالصادق بیاری بوده که صدرالاسلام پیش وی تحصیل نموده است. ولادت صدرالاسلام در سنۀ ۴۲۱ و وفات او به سال ۴۹۳ اتفاق افتاد. ۲- دیگر صدرالاسلام طاهر بن برهان‌الدین محمود بن تاج‌الدین احمد بن برهان‌الدین عبدالعزیز بن مازه که از فقهاء حنفیه و از افراد آل برهان بوده و شرح حال وی در الفوائد البهیة،ص ۸۵ و نیز شهرت او بدین لقب در س ۲۳۸ از همان کتاب مذکور شده، لیکن قریب به یقین است که مراد مولانا در این مورد همان صدرالاسلام بزودی است لاغیر چه این دومین در شهرت به پایه او نمی‌رسد.