معارف محقق ترمدی – تصحیح استاد فروزانفر – متن ۱۴

حدّ علم و ایمان کلید راه وصال است از کلید آن باید که هر مشکل که در این راه باشد گشاده گردد اگر در شب تاریک مشکلی افتد باید که آن کلید آن را بگشاید و اگر نگشاید (و نیابد) آن کلید نباشد (آن) چوپ پاره باشد و تو کلید پنداشته‌ای در حدیث می‌خوانند که[۱] مؤمن آن باشد که خدای عَزَ وَ جَل روزی سیصد و اند بار در وی نگرد به رحمت و ایشان‌ را یک‌بار نمی‌نگرد (و) می‌گویند: «ما مؤمنیم»، کلوخ بر لب بمال ایمان دلالة است بدان شاهد گفتند: «دامن این دلّاله را تاب‌ده که او برد تو را و بس.»

حسد سگ نفس است که بر سر مردار دنیا اَلدُّنیا جیفَةٌ[۲] باشد که چون سگ دیگر بیاید آن سگ می‌غُرّد و می‌غنکد اما غذای روحانیان غذایی است که کم نخواهد شدن لاجرم در آنجا حسد نگنجد اگرچه خورندگان بسیار باشند اکنون این سگان هرگز به بهشت در نیایند مگر سگ اصحاب الکهف که با او عقل است و دل و ایمان چون در آن سگ سگی نمانده است بیع آن سگ رواست که کلب مُعَلَّمَ است[۳] در بیع آن سگ خلافی نیست اکنون گرد قلعۀ وجود درآ و جنگ کن و هیچ محابا مکن[۴] در خرابی او چون (شهر دیگران است هر دروازه‌ای که استوارتر است بسوزان و چون) قلعه از آن تو شود و ملک مسلّم گردد آنگاه عمارت می‌کن آنگاه هر کسی را به جای خویش بنشانی و هیچ‌کس را نگذاری که از حدّ خود در گذرد (که) تُلْکَ حُدُودُ اللهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا[۵] خصوصاً شاه دل را که به تخت دولت خویش برنشانی و باقی تابع است که او مَلِک است که النّاسُ عَلی دینِ مُلُوکِهمْ[۶] و همچنان رخ و اسب و فرزین و پیادگان نیز، یعنی سر انگشتان و اعضا که صلاح جمله بنابر صلاح دل است می‌گیر وَ امْتَحِنُوهُنَّ[۷]‌ یعنی نظر می‌کن که دیده کجا می‌دارند و گوش کجا همچون استدلال طبیب به واسطۀ نبض و قاروره[۸] جنبش اعضا تقاضای اندرون است وقتی که به نور حق نرسیده بود و منوّر نشده چون آن نور حاصل شد این استدلال به حاجت نیاید هَبْ لِی مُلْکاً لَّا یَنبَغِی لِاَحَدٍ مِّن بَعْدِی[۹] این بخل نباشد و از پیغامبری بخل محال باشد این رمز است چنان است وَ اِن مِّن شَیْ‌ءٍ اِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ[۱۰] یعنی تسبیح اعمال بی‌اختیار است اگر اعمال به اختیار بودی پس کفّار و شیاطین هم شیئی‌اند همچنین که گفت‌ کُنْ فَیَکُونُ[۱۱]‌ آن فرمان‌برداری بی‌اختیار است (نه) آنکه سبب ثواب بود مردمان به اصحاب املاک و عقار قرض دهند اَقْرِضُوا الله‌[۱۲] و سَلَف و کاله‌ها بفروشند و گویند: «بر فلانی اعتماد است‌ املاک دارد سود کنیم از معامله او» آخر خداوند جهان را هیچ ملک ندیدی کی چنین خایفی و خطاب‌ اَقْرِضوا الله[۱۳] را بگوش اعتماد نمی‌شنوی.

——

[۱] مأخذ این حدیث را نیافتم ولى بى‏‌هیچ گمان چنین حدیثى روایت کرده‌‏اند زیرا در کشف الاسرار (انتشارات دانشگاه طهران، ص ۳۶۵) نیز مى‏‌خوانیم که: «پس بنده مؤمن که به شبانروزى سیصد و شصت نظر از حق جل جلاله نصیب وى آید شرف و امن وى را خود چه نهند و چه اندازه پدید کنند» و در تفسیر سوره یوسف موسوم به بحر المحبة فى اسرار المودة منسوب باحمد غزالى (طبع‏ بمبى، ص ۸۳) آمده است: «کذلک العبد اذا احبه البارى جل جلاله نظر الیه فى کل یوم ثلاثمائة و ستین نظرة فینبت منها الخصائل مثل الکرامة و المحبة و الالفة و الخشیة و المشاهدة و القربة و الوصلة و التسلیم و المعرفة» و در حدیثى مروى از ابن عباس تصریح شده است به اینکه خدا را سیصد و شصت نظر است.

[۲] حدیثى است که تمام آن چنین است: الدنیا جیفة و طلابها کلاب. احادیث مثنوى، انتشارات دانشگاه طهران، ص ۲۱۶٫

[۳] فروش سگ تربیت شده جائز است شرعا بلاخلاف. جع: فتاوى قاضى خان، چاپ لکنهو، ج ۲، ص ۳۳۵٫

[۴] نظیر آن گفته مولاناست: قلعه ویران کرد و از کافر ستد/ بعد از آن بر ساختش صد برج و سد

مثنوى، چاپ طهران ۱۳۰۷، ص ۸ و این مضمون در مقالات شمس تبریزى نیز آمده است بدین‌‏گونه: «تا قلعه از ان یاغى بوده باشد ویران کردن او واجب بود و موجب خلعت بود و آبادان کردن آن قلعه خیانت بود و معصیت بود چون قلعه از یاغى بستدند و علم‌هاى پادشاه برآوردند بلکه پادشاه درآمد در قلعه بعد از ان ویران کردن و خراب کردن قلعه غدر باشد و خیانت و آبادان کردن آن فرض عین و طاعت و خدمت» مقالات شمس تبریزى، نسخه خطى متعلق به نگارنده.

[۵] قرآن کریم، البقرة ۲۲۹٫

[۶]حدیثى است که بعضى آن را در عداد موضوعات آورده‌‏اند. احادیث مثنوى، انتشارات دانشگاه طهران، ص ۲۸٫

[۷] قرآن کریم، الممتحنة ۱۰٫

[۸] نزدیک اطباء عبارت است از شیشه مدورى که بر شکل مثانه ساخته باشند و در آن بول کنند تا طبیب نگاه کند در وى و چون بول را بدین نام خوانند تسمیه حال باشد به اسم محل. بحر الجواهر، آنندراج در ذیل: قاروره.

[۹] قرآن کریم، ص ۳۵٫

[۱۰] قرآن کریم، الاسراء ۴۴٫

[۱۱] قرآن کریم، البقرة ۱۷۹٫

[۱۲] قرآن کریم، المزمل ۲۲٫

[۱۳] قرآن کریم، المزمل ۲۲٫