مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: ارتباط وحدت وجود و وحدت موجود با قاعدۀ عرفانی فلسفی بسیط الحقیقة کل الاشیاء و لا شیء منها

این نکته را برای کسانی که اهل عرفان و فلسفه‌اند علاوه می‌کنم که مسألۀ وحدت وجود و وحدت موجود؛ و کثرت ماهیات و تعینات و ظهور حق اول تعالی شأنه در مظاهر موجودات؛ و امثال این مطالب که از عرفا و صوفیه شنیده می‌شود؛ از یک جهت ارتباط پیدا می‌کند با قاعدۀ کلی عرفانی و فلسفی که می‌گویند «بسیط الحقیقة کل الاشیاء و لا شیء منها» و اساس و پایۀ آن قاعده نیز مسألۀ «وحدت در کثرت» و «کثرت در وحدت» است؛ که در اصطلاح عرفا جمع و فرق و اجمال و تفصیل و حد و محدود و رتق و فتق و لف‌ونشر نیز می‌گویند؛ البته نه آن لف‌ونشر که در صنایع بدیعی ادبی شنیده‌اید، بلکه لف‌ونشر وجودی تکوینی؛ که در آیۀ شریفه است: «کتابٌ اُحْکمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ خَبِیرٍ: سورۀ هود ج ۱۱» و نیز «اَوَ لَمْ یرَ الَّذِینَ کفَرُوا اَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما؛ سورۀ انبیاء ج ۱۷»؛ گفتۀ مولوی را باز تکرار می‌کنم:

مُنبَسط بودیم و یک گوهر همه/ بی‌سَر و بی‌پا بُدیم آن سَر همه

چون به صورت آمد آن نور سَره/ شد عدد چون سایه‌های کُنگُره

کنگره ویران کُنید از مَنجِنیق/ تا رَوَد فرق از میان این فَریق

قاعدۀ «بسیط الحقیقه» که اشاره کردیم مبتنی بر وحدت وجود و وحدت موجود و تجلی حق در مظاهر موجودات؛ و لف‌ونشر عالم وحدت در کثرت و کثرت در وحدت؛ و مسألۀ اتحاد وجود واحد مطلق با موجودات متکثره است؛ از این جهت که مقام بساطت حقیقی مقام اجمال و مرتبۀ جمع و لف حقایق متکثره در وحدت است؛ و همان بسیط حقیقی است که در مقام نشر و تفصیل با موجودات متحد، و به عبارت روشن‌تر در موجودات ظاهر و متجلی می‌گردد؛ بدون این‌که عین موجودی خاص شده و در حصه‌یی از وجودات عینی، محصور و محدود افتاده باشد؛ همان‌طور که نفس ناطقه در جمیع قوی و حواس انسانی و حیوانی ظاهر، و با آنها در مقام ظهور متحد می‌شود؛ بدون این‌که در قوه‌ای مخصوص، مشخص و محدود شده باشد.

و از جملۀ فروع و نتایج قاعدۀ «بسیط الحقیقة» قاعدۀ دیگری است که می‌گویند «عقل بسیط اجمالی خلاق عقول تفصیلیه است»؛ و کسی که با فلسفه آشناست این قاعده را در متون کتب فلسفی بسیار دیده و مکرر خوانده باشد.[۱]

[۱]  از جملۀ شرح منظومۀ حکمت: ص ۲۳ و ۳۳ طبع دوم.