مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: سبب تمایل درونی بشر به نغمه‌های موزون موسیقی

مولوی در بیان سبب تمایل درونی بشر به موسیقی و نغمات موزون، از اقوال و عقاید هر سه طایفۀ عرفا و فلاسفه و مؤمنان متشرع استفاده کرده و در داستان «ابراهیم ادهم» در دفتر چهارم مثنوی گفته است:

لیک بد مقصودش از بانگ رباب/ همچو مشتاقان خیال آن خطاب
نالۀ سرنا و تهدید دهل/ اندکی ماند بدان ناقور کل
پس حکیمان گفته‌اند این لحنها/ از دوار چرخ بگرفتیم ما
بانگ گردشهای چرخ است این‌که خلق/ می‌سرایندش به طنبور و به حلق

مؤمنان گویند کآثار بهشت/ نغز گردانید هر آواز زشت
ما هم از اجزای آدم بوده‌ایم/ در بهشت آن لحنها بشنوده‌ایم
گرچه بر ما ریخت آب و گل شکی/ یاد ما آید از آنها اندکی
لیک چون آمیخت با خاک کرب/ کی دهد این زیر و این بم آن طرب 

مقصود عالم «ذر» یعنی عالم اعیان ثابته و مرتبۀ تقرر ماهیات و ذاتیات اشیاء است؛ با اشاره به مسئلۀ عرفانی هبوط نفس ملکوتی انسان در قوس نزول، از دریای پاک احدیت و مقام شامخ ملاء اعلی، به جهان پست ناپاک سفلی طبع و طبیعت؛ که از آن معنی به خروج آدم از بهشت تمثیل و تعبیر شده است.

می‌گوید نغمات دل‌پذیر الحان موسیقی، و ترجیعات روح‌نواز سازوآواز خوش که آدمی را بی‌اختیار به سوی خود می‌کشاند، و روح را تازگی و نشاط و قدرت و قوت می‌بخشد، پرتوی است ضعیف و رقیقه‌یی اندک از موسیقی کلی روحانی عالم بالا، که چون به صورت سفلی جسمانی تنزل کرده است و با این نشئۀ آب و گل آمیخته، طبعاً تیره و گل‌آلود و ناصاف شده و از اثر اصلی روحانی‌اش کاسته است.

باوجوداین احوال باز می‌بینیم که از این بادۀ درد آلوده چه مستی‌ها و چه شور و غوغاها می‌زاید «صاف اگر باشد ندانم چون کند».