شرح مثنوی بدیع‌الزمان فروزانفر – دفتر اوّل – بخش ۹۲ – قِصّۀ سوآل کردنِ عایشه رَضِیَ اللّهُ عَنْها از مُصْطَفی صَلَّی‌اللّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ که امروز باران بارید، چون تو سویِ گورستان رفتی، جامه‌هایِ تو چون تَر نیست؟

جنازه: به کسر اول و فتح اول، مرده و نیز تختی که مرده را بر روی آن نهند و بر گیرند، محیط المحیط.

ظاهراً مأخذ این قصه، روایت ذیل است که آن را از موضوعات شمرده‌اند: عن انس قال بینما نحن نطوف مع رسول اللَّه (ص) إذ راینا بردا و ندی فقلنا یا رسول اللَّه ما هذا البرد و الندی قال و قد رایتم ذلک قلنا نعم فقال ذاک عیسی بن مریم سلم علی. (از انس بن مالک نقل می‌کنند که او گفت در آن میان که ما با پیمبر گردش می‌کردیم ناگاه سردی و تریی احساس کردیم گفتیم ای پیامبر این‌ سردی و تری چیست و چراست گفت مگر شما آن را یافتید گفتیم بلی گفت آن عیسی بن مریم است که بر من درود گفت) اللآلی المصنوعة، طبع مصر، ج ۱، ص ۱۷۳٫

این روایت از ب (۲۰۲۷) با حکایت ذیل ترکیب شده است: «روزی شیخ من (رض) از بیت الجن قصد دمشق داشت بارانکی آمده بود و ما اندر گل به دشواری می‌رفتیم، شیخ را نگاه کردم نعلین پای و جامه خشک بود با وی بگفتم گفت آری تا من تهمت از راه توکل برداشته‌ام و آن را از وحشت نگاه داشته خداوند تعالی قدم مرا از وحل نگاه داشته است.» کشف المحجوب هجویری، طبع لنین گراد، ص ۳۰۰٫

تمثیل انسان، به دانه‌ی گندم و تخم دیگر گیاهان به مناسبت آن است که دانه از خاک می‌روید و از نو می‌بالد و زندگی نباتی از سر می‌گیرد، آدمی نیز به عقیده‌ی مولانا همچنان پس از مرگ، زنده می‌شود و از خاک گور برمی‌خیزد، این تمثیل را مولانا در دیوان کبیر روشن‌تر بیان فرموده است:

دیوان، ب ۹۵۶۳، ۹۵۶۴

همان مأخذ، ب ۱۲۶ به بعد

همان مأخذ، ب ۱۶۱۲

همان مأخذ، ب ۴۹۹۹، ۴۵۰۰ این تمثیل که نمودار ایمان قاطع مولانا به بعثت و حشر است نظایر بسیار دارد که به‌جای خود ذکر خواهیم کرد.

خاکیان: نوع آدمی به‌لحاظ آنکه آدم را مطابق روایات پیشین از خاک آفریده‌اند.

خاکدان: زمین و کره‌ی ارض.

بط: بتشدید طا، در عربی، نوعی از مرغابی.

خزان و بهار را مثالی می‌گیرد برای مرگ و رستاخیز و بدین قرینه می‌خواهد که بعث بعد الموت را به ذهن خواننده نزدیک و درخور قبول سازد، این مضمون اقتباسی است از روش استدلال قرآن کریم بر حشر و رستاخیز، برای تفصیل بیشتر، جع: شرح مثنوی شریف، ج ۲، ذیل: ب (۱۸۹۵- ۱۸۹۲).

نظیر آن از گفته‌ی مولانا:

دیوان، ب ۱۸۹۳، ۱۸۹۴ می‌توان گفت که تجدد و حدوث احوال، دلیل است بر وجود صانعی حکیم. این توجیه، مناسب است با آنچه پس از این، بی‌درنگ مطرح می‌کند چنان‌که توجیه نخستین با ابیات پیشین مناسب می‌نماید.

بستن: نسبت دادن چیزی برخلاف واقع.

رغم انف: به خاک مالیدن بینی، مجازاً برخلاف میل. رغم، مشتق است از رغام به معنی خاک. انف، نمودار کبر و خودبینی است بدین مناسبت، بینی کردن، بینی بالا کشیدن، به معنی تکبر و اعراض، استعمال می‌شود.

جعل: نوعی از سوسک درشت است که بر سرگین می‌نشیند، به پارسی، سرگین گردانک و سرگین غلطانک می‌گویند.

نازک مغز: مجازاً، کم تحمل و عصبی که تحمل شنیدن آواز ندارد.

متکلمین و علمای مذاهب، تغیر و تبدل احوال جسم را از حرکت و سکون و اجتماع و افتراق بر حدوث آن، دلیل می‌شمارند و بدین سبب عالم را حادث می‌دانند، هر حادثی به عقیده‌ی آنها به‌ناچار باید محدث و آفریدگاری داشته باشد و از این مقدمات، نتیجه می‌گیرند که عالم، آفریده و مصنوع آفریدگار و صانعی حکیم است، در مقابل آنها دهریان و علمای طبیعی یا به گفته‌ی قدما طبایعیان معتقد هستند که عالم قدیم است و تغیر و تبدل احوال جسم و حدوث موالید، زاده‌ی حرکات افلاک است، از حرکات افلاک، اختلاف امزجه به‌حصول می‌پیوندد که بعضی مقتضی حیات و برخی مرگ‌آور است و بنابراین، دهریان بعثت و رستاخیز را نیز باور نداشته‌اند، مولانا نیز به استدلال متکلمین تمسک جسته و علاوه بر تبدل احوال ظاهر، تعاقب احوال باطن را از قبض و بسط و خوف و رجا و وجود و سکر که امور غیر اختیاری است بر وجود خدای تعالی و تصرف او در ظاهر و باطن دلیل آورده است، آنگاه می‌گوید منکران از ادراک این شواهد تن می‌زنند زیرا چشم شاهد بین ندارند بلکه خود دید و بینایی را فاقداند به‌واسطه‌ی آنکه چشم آنها خاصیت خود را که ادراک‌ واقع است از دست داده است، این مطلب را پیش از این، در ذیل: ب (۱۸۹۲ به بعد) از جزو دوم شرح مثنوی شریف به تفصیل باز گفته‌ایم.

نظیر آن از گفته‌های مولانا:

دیوان، ب ۴۹۰۵ به بعد ناصر خسرو، نیز بر حدوث عالم جسمانی بدین گونه استدلال کرده است:

دیوان ناصر خسرو، ص ۱۵ چنان‌که فخرالدین رازی به‌صراحت می‌گوید و پیش از این اشارت رفت، دهریان به فنای عالم جسمانی و حشر اجساد هم معتقد نبوده‌اند و بدین جهت مولانا در این بحث، نخست به مثالی از بهار و خزان، رستاخیز و مرگ را توجیه کرده و سپس مساله‌ی حدوث عالم را از راه تجدد و تبدل احوال و اعراض، مطرح ساخته است زیرا هرگاه حدوث عالم به اثبات رسد به ضرورت فنا و انقضای آن،

نیز ثابت می‌گردد، در دیوان کبیر، هم حدوث احوال باطنی را بر فنای صور و حشر آنها دلیل می‌آورد بدین گونه:

دیوان، ب ۹۵۳۷، ۹۵۳۸ برای اطلاع از عقاید متکلمین و حکما در حدوث و قدم عالم، جع:

شرح مواقف، طبع آستانه، ج ۲، ص ۴۹۷- ۴۹۱، ج ۳، ص ۴- ۳، کشف المراد، طبع صیدا، ص ۱۰۳- ۱۰۰، کشف الفوائد، طبع ایران، ص ۳۷- ۳۱، نهایة الاقدام، طبع بغداد، ص ۵۴- ۵، تفسیر امام فخر رازی، طبع آستانه، ج ۴، ص ۷۸۰، ج ۵، ص ۲۵۹، ۳۵۴، ۳۸۵، ۴۲۶، ۴۳۵، ج ۷، ص ۴۸۹، زاد المسافرین از ناصر خسرو، طبع برلین، ص ۱۵۰- ۱۳۵، ۲۸۶- ۲۷۵٫

صدیقه: عنوانی است که اهل سنت از دیرباز، عایشه را بدان باز می‌خوانند، مناسبتی دارد با لقب «صدیق» که پدر وی، ابوبکر عتیق بن ابی قحافه خلیفه‌ی اول بدان مشهور است، عایشه را در شش سالگی یا هفت سالگی، پیش از هجرت بدو سال به حضرت رسول اکرم (صم) عقد بستند و در سال دوم از هجرت به خانه‌ی پیغمبر (ص) بردند و او در این هنگام نه ساله بود، او محبوب‌ترین زنان پیمبر بود و مردم، بدین سبب هدایای خود را در روزی که نوبت او بود به خانه‌ی حضرت رسول (صم) می‌فرستادند، پیمبر در خانه‌ی او وفات یافت و همانجا دفن شد، اکنون شباک یا ضریح نبوی مشتمل است بر خانه‌ی عایشه و حضرت زهرا سلام اللَّه علیها.

عایشه شعر بسیار حفظ داشت، بیماران را درمان می‌کرد و مردم‌شناس بود، پیشینیان او را در عداد فقها و علمای فروع دین یاد می‌کنند و جزو هفت تن از صحابه می‌شمارند که در فقه اسلامی جائز درجه نخستین بوده‌اند، این هفت تن عبارتند از: امیر مومنان علی (ع)، عمر بن الخطاب (خلیفه‌ی دوم)، عبدالله بن مسعود، عایشه، زید بن ثابت، عبدالله بن عباس، عبدالله بن عمر. دیگران که ما بین صد و سی و سه و صد و سی و نه کس‌اند، پس از این عده قرار دارند.

ابواسحاق ابراهیم بن علی فیروز آبادی شیرازی از فقهای بزرگ و اولین مدرس نظامیه بغداد، عایشه را در طبقه‌ی فقهای صحابه یاد کرده است، از عایشه دو هزار و دویست و ده حدیث روایت می‌کنند، در مسند احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱) هزار و سیصد و چهل حدیث از قول عایشه مندرج است.

این بانو، در حوادث اسلامی چه در زمان پیمبر و چه بعد از وفات وی تأثیر قابل توجهی داشت، در حوادث آخر خلافت عثمان و جنگ جمل دست اندر کار و پیش قدم بود ولی کوشش او برای خلافت طلحه یا زبیر به جایی نرسید، او به سال ۵۷ یا ۵۸ هجری وفات کرد و در بقیع دفن شد، بنا به بعضی‌ روایات معاویه بن ابی سفیان، وی را به حیلتی شگفت به قتل رسانید تا زمینه‌ی مناسبی برای بیعت یزید، پسرش فراهم گردد. این روایت را عمادالدین طبری در (کامل بهایی) و رشیدالدین فضل اللَّه بن ابی الخیر همدانی در (جامع التواریخ) و حافظ ابرو در (مجمع التواریخ) نقل کرده‌اند و مستند آنان ظاهراً گفته‌ی زمخشری (متوفی ۵۳۸) بوده است، این اسناد را دانشمند گران‌مایه جناب آقای مدرس رضوی متعنا اللَّه بطول بقائه در (تعلیقات حدیقه الحقیقة، طبع طهران، ص ۳۹۲- ۳۹۰) یاد فرموده‌اند برای آنکه حکیم سنایی نیز در ضمن کتاب حدیقه بدین مطلب، اشارت کرده است.

برای اطلاع از احوال عایشه، جع: طبقات الفقهاء، تالیف ابواسحاق شیرازی، طبع بغداد، ص ۱۷، اسد الغابه، طبع مصر، ج ۵، ص ۵۰۴- ۵۰۱، الإستیعاب، طبع حیدر آباد دکن، ج ۲، ص ۷۴۵- ۷۴۳، شذرات الذهب، طبع مصر، ج ۱، ص ۶۳- ۶۱، تفسیر قرآن کریم، تالیف سور آبادی، ص ۳۲- ۲۲، ص ۳۳۳، قصص قرآن مجید، انتشارات دانشگاه طهران، ص ۳۳۶- ۳۳۴، سفینه البحار، در ذیل: عیش.

ازار: هر جامه که تن را بپوشد، چادر، شلوار.

ردا: جامه‌ای که بر خود پیچند، جبه، عبا.

خمار: چادر نادوخته، سر انداز و روسری، نوعی از پارچه‌ی چهار گوش که سر را با آن بپوشانند، لثام و آن لباسی که چانه و نیم رخ را با آن می‌پوشانند.

پاک جیب: به کنایت، عفیف. نظیر: پاک دامن. جیب: گریبان است.