فیه ما فیه مولانا – فصل ۳۰

فصل سیم

[۱] سَری هست که به کلاهِ زرین آراسته شود و سری هست که به کلاهِ زرّین و تاجِ مرصَّع جمالِ جَعدِ او پوشیده شود؛ زیرا که جعد خوبان جذّابِ عشق است، او تختگاهِ دل‌هاست؛ تاجِ زرّین جماد است، پوشندۀ آن معشوقِ فُواد^[۲] است؛ انگشتریِ سلیمان را در همه چیزها جُستیم در فقر یافتیم؛ با این شاهد^[۳] همه شکن‌ها کردیم به هیچ چیز چنان راضی نشد که بدین؛ آخِر من روسپی‌باره‌ام، از خردکی کارِ من این بوده است، ندانم؛ مانع‌ها را این برگیرد، پرده‌ها را این بسوزد، اصلِ همه طاعت‌ها این است، باقی فروع است؛ چنان‌که حلقِ گوسفند نبرّی بر پاچۀ او برمی‌دمی چه منفعت کند؟ صَوم^[۴] سوی عدم^[۵] برد که خزائن خوشی‌ها آن‌جاست، وَاللهُ مَعَ الصَّابِرِیْنَ^[۶].

هرچه در بازار دکانی است یا مأکولی یا مشروبی یا اثاثی یا متاعی یا پیشه‌ای، سررشتۀ هر یکی از آنها حاجتی است در نَفسِ ایشان و آن سررشته پنهان است، تا بایست نشود آن چیز، آن سررشته نجنبد و پیدا نشود؛ همچنان هر ملّتی و هر دینی و هر کرامتی و معجزه‌ای و احوالِ همه انبیا از هر یکی از آنها سررشته‌ای است در روح انسانی؛ تا آن بایست نجنبد آن سررشته نجنبد و ظاهر نشود، کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ^[۷].

گفت فاعلِ بدی و نیکی یک چیز است یا دو چیز؟ جواب، از این‌رو که وقتِ تردّد در مناظره‌اند قطعاً دو باشد که یک کس با خود مخالفت نکند و از این‌رو که لاینفکّ^[۸] است بدی از نیکی، زیرا که نیکی ترکِ بدی است و ترکِ بدی بی بدی محال است؛ بیان آن‌که ترکِ نیکی بدی است که اگر داعِیۀ بدی نبود، ترک میل نبود، پس خیر نبود؛ هچنان‌که مجوس^[۹] گفتند که یزدان خالقِ نیکویی‌هاست و اهرمن خالقِ بدی‌ها و مکروهات، جواب گفتیم که محبوبات از مکروهات جدا نیست زیرا محبوب، بی‌مکروه محال است؛ زیرا که محبوب زوالِ مکروه است و زوالِ مکروه بی مکروه مُحال است؛ شادی زوالِ غم است و زوالِ غم بی غم محال است؛ پس یکی باشد لایتجزّی^[۱۰].

گفتیم تا چیزی فانی نشود فایدۀ او ظاهر نشود چنان‌که سخن، تا حروفِ او فانی نشود در نطق فایدۀ آن به مستمع نرسد؛ هر که عارف^[۱۱] را بد گوید آن نیک گفتنِ عارف است در حقیقت، زیرا عارف از آن صفت گریزان است که نکوهش بر وی نشیند، عارف عدوِ آن صفت است، پس بدگویندۀ آن صفت، بدگویندۀ عدوِ عارف باشد و ستایندۀ عارف بوَد از آن‌که عارف از چنین مذمومی می‌گریزد و گریزنده از مذموم محمود باشد وَ بِضِّدِهَا تَتَبَیَّنُ الاَشْیَآء، پس به حقیقت عارف می‌داند که او عدوِ من نیست و نکوهندۀ من نیست که من مثالِ باغِ خرَّمم و گِردِ من دیوار است و بر آن دیوار حدَث‌هاست^[۱۲] و خارهاست، هر که می‌گذرد باغ را نمی‌بیند آن دیوار و آلایش را می‌بیند و بدِ آن را می‌گوید، پس باغ به او چه خشم گیرد؟ الّا این بَد گفتنْ او را زیانِ کار است که او را با این دیوار می‌باید ساختن اکنون، تا به باغ رسیدن، پس به نکوهش این دیوار از باغ دور ماند، پس خود را هلاک کرده باشد؛ پس مُصْطَفی صَلَّی الله عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمود اَنَّا الضَّحُوْکُ الْقَتُوْلُ^[۱۳] یعنی مرا عدوی نیست تا در قهرِ او خشمگین باشد، او جهتِ آن می‌کشد، کافر را به یک نوع تا آن کافر خود را نکشد به صد لَون لاجِرم ضَحوک^[۱۴] باشد در این کشتن.

—–

[۱]  در نسخه ۲۱۱۱ این فصل در ادامه فصل قبلی آمده و ما برای جداسازی از تصحیح استاد فروزانفر استفاده کرده‌ایم.

[۲]  دل، قلب.

[۳]  مرد یا زن خوب‌رو. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، دکتر سید جعفر سجادی: حق را به اعتبار ظهور، شاهد گویند و گاه مراد از شاهد، معشوق است؛ و گاه چیزی را گویند که در دل انسان حاضر است و آدمی همواره به یاد اوست.

[۴]  روزه گرفتن.

[۵]  نیستی.

[۶]  بخشی از آیۀ ۲۴۹ سورۀ بقره: و خداوند با شکیبایان است‌.

[۷]  بخشی از آیۀ ۱۲ سورۀ یس: همه چیز را در لوحی نمایان بر شمرده‌ایم.

[۸]  جدا نشدنی.

[۹]  پیرو دین زردشت، زردشتی.

[۱۰]  جدا نشدنی.

[۱۱]  لغت نامه مرحوم دهخدا: آن‌که خدا او را به مرتبت شهود ذات و اسماء و صفات خود رسانیده باشد و این مقام به طریق حال و مکاشفه بر او ظاهر شده باشد نه به مجرد علم و معرفت حال . جنید گوید: عارف کسی است که حق از سر او گویا و خود ساکت باشد. (کشاف اصطلاحات الفنون ص ۹۹۷). ابوتراب نخشبی گوید: عارف کسی است که چیزی او را مکدر نگرداند و گفته شده است که عارف کسی است که از وجود مجازی خویش محو و فانی گشته باشد. (شرح کلمات باباطاهر ص ۵۰) (لمع صص ۳۵- ۳۹). و گفته شده است که عارف کسی است که عبادت حق را ازآن جهت انجام میدهد که او را مستحق عبادت میداند نه از جهت امید ثواب و خوف از عقاب .(مصباح الهدایة ص ۸۵).و گفته شده است که عارف کسی است که دنیا بر او تنگ باشد.(کشاف اصطلاحات الفنون ص ۹۹۷).

[۱۲]  مدفوع، سرگین.

[۱۳]  حواشی استاد فروزانفر: مستند و مأخذ این حدیث به دست نیامد.

[۱۴]  خندان.