مقدمه‌ای بر مکتوبات مولانا
به نام خدا
پیشگفتار
از دیگر آثار منثور بجای مانده از حضرت مولانا جلال الدّین محمّد بلخی مجموعه مکتوبات ایشان می‌باشد. مخاطبین مکتوبات را اعضای خانواده، یاران، شاگردان، تجار، عاشقان، بزرگان و دولت‌مردان در برگرفته. اکثر نامه‌ها را مولانا به درخواست و تمنای دوستان و مردم شهر جهت انجام امور و رفع مشکلات آنها و معدودی را جنابشان جهت توصیه، نصیحت و یا عتاب به رشتۀ تحریر آورده است. در بخشی از مقدمۀ مکتوبات مولانا چاپ (۱۳۵۶ق) استانبول که به کوشش دکتر فریدون نافذ انجام شده، جناب ولد چلبی می‌فرمایند:
اینها را به همه ذوات عالیه از صنوف امرا و مأمورین و کتاب و تجار و اشراف و سائره نوشته است. مضمونش توصیه‌های گوناگون است در بعضی از مکتوباتش و از دیگر آثار و مناقب نموده شود که: مولانا هرگز نیاز و التماس کسی را نتواند رد کردن و بناء علیه توصیه‌هایش به نهایت التزام و حتی بعضی از آن در چاشنی اصرار نموده آید. یعنی: این را تو قادری، بکن و در ضمنِ این قبیل نیازها آیات و احادیث و سائره ایراد کند و منافع صوریه و مضویۀ خیرات و حسنات را، حتی به کلمۀ طیبه دل به دست آوردن را به زبانی نوشین بفهماند.
ویژگی مکتوبات مولانا جدای از درخواستی که در متن نامه در نهایت فروتنی و به زبانی سراسر از مهر و محبت امّا محکم و قاطع نوشته شده، آکندگی این نامه‌ها از احادیث، آیات قرآن، تمثیلات، اشعار، حکایات و جملات عرفانی می‌باشد که این مجموعه بی‌نظیر را مانند دیگر آثار این بزرگ مرد تاریخ عرفان به گنجی بی‌بدیل مبدل ساخته.
این مجموعه بارها در ایران و ترکیه به چاپ رسیده و در کتابِ کتابشناسی مولانا به قلم خانم ماندانا صدیق بهزادی به آنها اشاره شده که ما با اندکی تلخیص در زیر نام می‌بریم:
۱- مکتوبات مولانا جلال الدّین رومی. طهران: خاور، ۱۳۱۵٫
۲- مکتوبات جلال الدّین رومی به معاضرین خود/ به اهتمام فریدون نافذبک، استانبول: ۱۳۵۶ق.
۳- مکتوبات مولانا جلال الدّین/ به تصحیح احمد رمزی آق یورک؛ به اهتمام فریدون نافذبک. اسلانبول: چاپخانۀ ثبات، ۱۳۵۶ق.
۴- مکتوبات/ تصحیح احمد اکیورک. استانبول: ۱۹۳۷٫
۵- مکتوبات مولانا جلال الدّین رومی/ از روی نسخۀ چاپ استانبول، با مقدمه و حواشی و تعلیقات به کوشش یوسف جمشیدی‌پور و غلامحسین امین. تهران: عطایی، ۱۳۳۵٫
۶- هفت مکتوب از مکتوبات مولانا. طهران، ۱۳۱۵٫
۷- مکتوبات مولانا جلال الدّین رومی/ از روی نسخۀ چاپ استانبول، با مقدمه و حواشی و تعلیقات به کوشش یوسف جمشیدی‌پور و غلامحسین امین. تهران: پاینده، ۱۳۳۵٫
۸- مکتوبات و مجالس سبعه. اقبال: تهران، ۱۳۷۹٫
۹- مکتوبات مولانا جلال الدّین رومی/ تصحیح توفیق هـ. سبحانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۱٫
در مورد تصحیح استاد سبحانی:
جناب توفیق سبحانی بعد از تصحیح و چاپ ۱۳۷۱، در سال ۱۳۸۹ نیز چاپ جدیدی به استناد نسخه‌ای کهن به بازار کتاب روانه نمود که به علت پاره‌ای نقایص چاپی پخش آن محدود شد، امّا در سال ۱۳۹۵ چاپ دوم آن را (با تجدید نظر کلی) و با بخش‌های: معرفی اشخاص، توضیحات، فهرست‌ها، احادیث، عبارات، اشعارعربی و فارسی، واژه‌نامه و کتابشانسی به بازار کتاب و علاقه‌مندان مولانا عرضه داشت که الحق والانصاف باید اعتراف کرد که با پژوهشی که ایشان در نسخ خطی و چاپی موجود انجام داده‌اند بهترین تصحیح را به اتمام رسانیده‌اند.
ایشان در ابتدای پیشگفتار علت چاپ مجدد را بدین شکل بیان نموده‌اند:
مکتوبات مولانا جلال الدّین با تصحیح و توضیح راقم این سطور در سال ۱۳۷۱ در مرکز نشر دانشگاهی به چاپ رسید. ویراست دوم کتاب به استناد نسخه‌یی کهن باز به کوشش اینجانب به وسیلۀ مرکز نشر منتشر شد. به سبب تصرّفات نابجا و بی‌مبالاتی به توضیحاتی نیاز پیدا کرد. ظاهراً نسخه‌های آن جمع‌آوری شد، امّا به هر حال علاقه‌مندان به مولانا تعدادی از آنها را خریداری کردند. آنچه راقم سطرها را در فاصلۀ سالهای ۱۳۶۸-۱۳۷۱ به تصحیح مکتوبات واداشت آن بود که چاپهای قبلی نقائصی و بدخوانیهایی داشتند که به هر دلیل به آن چاپها راه یافته بود و شورای علمی مرکز نشر هم به همان دلیل چاپ آن را تصویب کرد.
استاد سبحانی در تصحیح ۱۳۹۵ از ۷ نسخۀ خطی بهره برده که با اندکی تلخیص مشخصات آنها را در ذکر می‌کنیم:
۱- نسخۀ شمارۀ ۱۰۵۵ کتابخانۀ نافذپاشا، مستقر در سلیمانیۀ استانبول. ۸۳ گ، هر صفحه ۲۷ سطر، ظاهراً متعلق به قرن ۸ هـ.
۲- نسخۀ شمارۀ ۴۲ کتابخانۀ دانشگاه استانبول. ۵۱ گ، در هر صفحه ۲۷ سطر، کاغذ آهارزده، جلد مقوّایی، متعلق به قرن ۱۰ هجری.
۳- نسخۀ شمارۀ ۱۲۸۶ همان کتابخانه با نام کتاب التّرسّل للتّوسّل الی التّفضّل، به خطّ نسخ، ۷۳ گ در هر صفحه ۲۱ سطر، کاغذ زرد آهارزده، متعلق به قرن ۱۲ هجری، برخی آن را به قرن ۱۱ هـ. متعلق دانسته‌اند.
این نسخه هم در ابتدا عنوان مانندی دارد که معلوم می‌شود این عنوان را از (نسخۀ کتابخانۀ مرعشی) برداشته و یا هر دو از نسخه‌یی استفاده کرده‌اند که امروز در دست نیست.
۴- نسخۀ شمارۀ ۲۸ همان کتابخانه؛ به خط نستعلیق خوش یوسف عزّت آقشهری، تاریخ تحریر: ۱۲۷۵ هجری، ۹۹ گ، در هر صفحه ۲۷ سطر، کاغذ زرد آهارزدۀ براق.
۵- نسخۀ شمارۀ ۷۰۳ همان کتابخانه؛ به خط نستعلیق عبدالله البخاری، تاریخ تحریر: ۱۲۸۴ هـ. ۱۴۷برگ، در هر صفحه ۲۱ سطر، کاغذ زرد آهارزده.
۶- نسخۀ شمارۀ ۲۱۱۲ کتابخانۀ موزۀ قونیه؛ ۱۱۵، در هر صفحه ۲۱ سطر، مجدول طلای، متعلق به قرن ۱۳ هجری.
۷- نسخۀ شمارۀ ۷۹ قونیه، ۱۷۷ برگ در مجموعه‌یی است که همۀ رسایل آن به خط یک کاتب است، اکثر صفحات ۳۲ سطر و بعضی صفحات ۳۳ و گاهی بیشتر، مالکیت چلبی زاده اسماعیل عاصم (۱۱۷۳هـ/۱۷۶۰م.) نیز آمده است که تاریخ ۱۱۵۲ هـ. دارد.
در کتابِ کتاب شناسی مولانا نوشتۀ ماندانا صدیق بهزادی ص ۵۶۰ به ردیف‌های (۲، ۳، ۵ و۷) این لیست اشاره شده است.
روش کار ما:
قبلا در مقدمۀ فیه ما فیه گزارشی مفصل از شکل به دست آوردن مجموعۀ خطی نفیسی را ذکر کرده بودیم که با مراجعه به آن بخش شرح آن را خواهید یافت که مکتوبات نیز شامل آن مجموعۀ نفیس بود. این نسخه به دلایلی که خواهیم آورد همکاران وب سایت شمس و مولانا را مجاب به تایپ و نشر آن نمود و مجموعۀ ۱۴۵ مکتوبی که خواهید خواند نتیجۀ تلاش شبانه روزی این عزیزان می‌باشد.
مشخصات ظاهری نسخۀ مکتوبات:
مکتوبات این مجموعه از دو بخش تشکیل شده است:
بخش اول: به شمارۀ ۷۹ در موزۀ کتابخانۀ مولانا در قونیه محفوظ می‌باشد، که شامل ۲۷ برگ در ۵۴ صفحه و هر صفحۀ آن دارای ۳۲ سطر می‌باشد، نسخه با “بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین” شروع و در حاشیۀ بالای صفحۀ اول عنوان “نامۀ سلطان عزالدّین جهت ابن خرّم” ذکر شده است امّا نامه‌ها دیگر بدون عنوان می‌باشند، کاتب جهت تسهیل در خوانش، بین انتها و آغاز نامه‌ها مقداری فاصله قرار داده و تمامی نسخه را با مرکب سیاه نگارش کرده امّا کاتبی دیگر با مرکب قرمز تا نامۀ ۱۹ را در بین فاصله‌ها شماره‌گذاری کرده که به علت اشتباه از ادامۀ این کار صرف نظر نموده، در انتهای صفحۀ ۱۱ و اواخر نامۀ شمارۀ ۲۰ متن با عبارت “نصرت دهی” نیمه کاره مانده و ادامۀ صفحات مربوط به اواسط مکتوب شمارۀ ۵۳ می‌باشد که با عبارت “از طرف خاطر مبارک” شروع شده است. صفحۀ انتهایی این نسخه شامل ۲۳ سطر و با عبارت “آمین یا رب العالمین” به پایان رسیده و مهری سیاه رنگ در انتهای صفحه با عبارت “این نسخه وقف شده چلبی زاده اسمعیل عاصم” نمایان است.
بخش دوم: به شمارۀ ۱۰۵۵ در موزۀ کتابخانۀ نافذپاشای سلیمانیه استانبول محفوظ می‌باشد، به احتمال مسئولین موزه برای جبران کسری از نامۀ ۲۰ تا ۵۳ که به دلایل نامعلومی در نسخۀ ۷۹ به وجود آمده، از بخشی از نسخۀ ۱۰۵۵ کتابخانۀ نافذپاشا استفاده کرده و این بخش را به انتهای نسخۀ ۷۹ صحافی نموده‌اند تا این مجموعه را به صورت کامل هدیه دهند.
این نسخه شامل ۱۸ برگ در ۳۶ صفحه و هر صفحه شامل ۲۶ سطر می‌باشد، کاتب از مرکب سیاه بهره برده و ابیات و آیات و احادیث را به رنگ قرمز و با خطی درشت و زیبا نگارش کرده، متن از اواخر نامۀ ۲۰ با عبارت “در این ناامیدی” شروع شده و در انتهای صفحۀ ۳۶ که اواسط نامۀ ۵۳ می‌باشد با عبارت ” هل جزاء الاحسان الا الاحسان، بیت” به پایان رسیده است، این بخش از نسخۀ ۱۰۵۵هیچ مهر و نشان خاصی ندارد و فقط در حاشیۀ صفحۀ ۱۱ آن نوشته شده “وقف مولیخانه باب جدید”.
در حین تایپ مکتوبات، عکس نسخۀ خطی کتابخانه آیت الله مرعشی و مجموعه نسخ عکس‌برداری شدۀ شمارۀ ۷۹ موزۀ قونیه نیز به دست ما رسید که مشخصات آنها را خواهیم آورد.
نسخۀ کتابخانۀ آیت الله مرعشی:
این نسخه به شمارۀ مسلسل: ۱۳۸۹۵ و به نام: الترسل للتوسل الی التفضیل در کتابخانه حضرت آیت الله مرعشی محفوظ است، تعداد صفحات آن ۱۶۲ برگ در ۳۲۴ صفحه که تمامی صفحات آن دارای ۱۵ سطر می‌باشد، کاتب آن را با مرکب سیاه نگارش کرده و برای تشخیص بین نامه‌ها اندکی فاصله قرار داده و تعدادی را با مرکب قرمز و عبارت “الله مفتح الابواب” از یکدیگر جدا نموده. در صفحه اول این نسخه چند بیت شعر به صورت نامنظم به عربی و فارسی آمده و از صفحۀ دوم با “بسم الله الرحمن الرحیم، کتاب الترسل للتوسل الی التفضیل من انشا مولانا سلطان الاولیاء قطب الواصلین مرشدالکاملین…” آغاز و شروع مکتوب اوّل از نیمۀ همان صفحه با عبارت “باری تعالی چون خواهد که” شروع شده و بعد از چند جمله، چند سطر کسری دارد، نسخه در صفحه ۳۲۴ با عبارت “زیرا دعا رحمت خواستن است” پایان می‌یابد، این نسخه شامل ۱۰۳ مکتوب است که مکتوبات پایانی آن دارای نواقص بسیاری است. این نسخه شامل ۳ صفحۀ ضمیمه می‌باشد که شرح مختصری است به قلم جناب سید محمود مرعشی متولی و رئیس کتابخانۀ آیت الله مرعشی در مورد این نسخه و نسخه‌های خطی موجود که مختصری از آن شرح را خواهیم آورد: “بسم تعالی، کتاب التّرسل للتوّسل الی التّفضل، یا مکتوبات مولانا جلال الدّین رومی، نسخۀ بسیار نفیس و کهن مورخ نیمه دوم سده ۷ هـ در عصر مولانا یا اندکی پس از درگذشت وی: این نسخه تا آنجا که اینجانب بررسی نمودم کهن ترین نسخۀ موجود در جهان به شمار می‌آید، دیگر نسخه‌های خطی موجود این اثر بدین ترتیب می‌باشند… به هر حال خدای را سپاس دارم که این نسخۀ کهن فارسی عزیزالوجود را نصیب کتابخانه بزگ پدر بزرگوار در قم نمود.”
مجموعه نسخ شمارۀ ۷۹ قونیه:
این مجموعه به ترتیب شامل معارف سلطان العلما، فیه ما فیه، مکتوبات، مجالس سبعه، مقالات سید برهان الدّین و مقالات شمس تبریزی می‌باشد که متن فیه ما فیه و مکتوبات آن با مجموعۀ نسخۀ اهدایی موزه قونیه دقیقا برابری دارد با این تفاوت که بخش دوم (نسخۀ ۱۰۵۵) مکتوبات که قبلا راجب آن توضیح دادیم در آن موجود نیست.
باید اعتراف کرد که به علت کامل بودن این دو نسخه، ما در تایپ مکتوبات مولانا عمل تصحیح انجام ندادیم و فقط مواردی که کاتب در نگارش آیات قرآن به سهو اشتباه داشت را با ذکر پاورقی تصحیح کردیم و هرچند کاتبِ نسخۀ کتابخانۀ آیت الله مرعشی در بعضی از جمله‌بندی‌ها بهتر عمل کرده بود، امّا چون این نسخه دارای نواقص فراوانی بود آن را کنار گذاشته و فقط یک بار برای اطمینان از کامل بودن متن نامه‌ها، متن آن را با متن تایپی برابری دادیم.
عنوان‌بندی‌ها: با اینکه در انتهای مقدمۀ مکتوبات نسخۀ اهدایی قونیه، مسئولین موزه چند صفحه‌ای را به معرفی مخاطبین ۱۴۵ نامۀ موجود در آن اختصاص داده بودند، امّا چون جناب استاد توفیق سبحانی در چاپ ۱۳۹۵ خود سنگ تمام گذاشته و حتی موضوع نامه‌ها را هم به اختصار ذکر کرده‌اند، از عنوان‌بندی ایشان استفاده کرده و همان عناوین را ابتدای نامه‌ها قرار دادیم و همچنین در تایپ تعدادی از پاورقی‌ها و ترجمه‌ها از تصحیح ایشان و البته با ذکر نام این استاد گرانقدر بهره بردیم. خداوند به ایشان طول عمری با عزت عنایت فرماید.
و من الله توفیق
گروه شمس و مولانا
۲۸/۰۸/۱۳۹۸
دیدگاه خود را ثبت کنید
آیا می خواهید به بحث بپیوندید؟در صورت تمایل از راهنمایی رایگان ما استفاده کنید!!