مکتوبات مولانا – مکتوب ۲ – به معین‌الدّین پروانه در تشکّر از احسان به صدرالدّین

ملک تعالی، جلّ جلاله که مالک الملک است، یکی را به ملکِ دنیا مخصوص گرداند و تاجِ عزّت بر فرقِ او نهد و بر تختِ مملکت نشاند و بقاع و بلاد را مسخّر و رامِ فرمان و اشارت او گرداند و دل‌های سرکشان را، طوعاً و کرهاً^[۱]، خاضع و منقادِ او دارد و خزاین و عساکر را فدای مراداتِ او گرداند تا به لطفِ خزاین و قهرِ عساکر مکافاتِ هواخواهانِ ملکِ خود کند و صدرِ مِنبَر و نقدِ نقره و زَر را به نام و القاب و خُطبه و سکّۀ او مرسوم گرداند و در زمان اندک این همه رقوم عجب را، که بر لوحِ خاک مهندسِ قدیم نقش کرد، هر شبی محو کند که فَمَحَوْنَا آیَةَ اللَّیْلِ^[۲] تا در بی‌خبریِ شب نه امیر ماند، نه مأمور، نه حاکم ماند و نه محکوم، نه مَلِک ماند و نه مملوک، تا بدانند که این خطوطْ محکومِ دستِ مُهندسی است، و چون بوی نبردند، به شبِ مرگ به کلّی محو کند تا همه را معلوم شود که این غوّاصِ ملک ناپایدار نمونه‌ای است و اصطرلابی است از بهرِ اعلام ملکِ پایدار و تاج و تخت و عسکر و مخزنِ پایدار، که هر خیالی نمونۀ حقیقتی‌ است و هر خوابی نمونۀ تعبیری است و مصروف بودنِ همّت عالی ملکانۀ پیغامبرانۀ ملک الامرا، پروانۀ^[۳] معظّم و شوق او به لقای حضرتِ لایزال و اجتهاد و رضاطلبی و دلداریِ فقرا و عاقبت‌اندیشی و اعتماد به وعده‌های حق خوابی است که تعبیر این علوّ مرتبت و کمالِ عنایت و حسنِ عاقبت آن یگانۀ حضرت ادام الله علوّهُ است. خصالِ خوبِ او گواه کمال اوست. این سعادتِ توفیق، که بخشیده اَستَش، بی‌نهایت و بی‌انقطاع باد. لُطف‌هایی که فرمود در حقِّ فرزند اعزّ صدرالدّین^[۴] معلوم شد، شُکرها گفته آمد، امید داشته می‌شود که در تأخیر نیفتد که فی التأخیر آفات^[۵]، الخیر لا یُؤخّر^[۶]، عَجِّلّوا بِالصَّلوةِ قَبْلَ الْفَوْتِ^[۷]. نوّاب می‌گویند که از کجا دهیم و چون کنیم؟ حضرت می‌گوید:

استاد تو عشقست چو آنجا برسی
او خود به زبان حال گوید چون کن^[۸]

چارۀ نفس خود و فرزندان خود، که عدوِّ ویند و عدوِّ جان و ایمان ویند و مانع و حجابِ ویند، به صد لَون می‌تواند کردن و چارۀ اهلِ حق و نکوبندگان و نازنینانِ حق، که از بهرِ امتحان، حق‌تعالی ایشان را حواله کرد به کسانی که ایشان دعوی محبّتِ حق می‌کردند و قرآن و اوراد می‌خواندند تا منافقان گفتند: اَنُطعِم مَن لَو یَشاءُ اللهُ اَطعَمه^[۹] چنین خدای که ایشان دعویِ اختصاص می­کنند به وی، نمی‌تواند مهمّاتِ خاصانِ خود را برآوردن که به غیر حواله می­کند؟ جواب می­فرماید که وَلِلهِ خَزَایِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یَفْقَهُونَ^[۱۰] نمی‌دانند که از بهرِ ابتلاست که رضایِ این بندگانِ ما رضای ماست که ما رضای خود را در رضای ایشان پنهان کرده‌ایم: اگر به حیل به هفت آسمان برآیی، رضای من نیابی، ابلیس‌وار در مقامِ قهر باشی، و اگر تا به پشتِ گاو و ماهی فرو روی، در تواضعِ هوا و هوسِ خود رضا نیابی. قال: ما وَسَعَنی ارضی و ما وَسَعَنی سَمایی و انّما وَسَعَنی قلبُ عبدِیَ المُؤمن^[۱۱] و رضای خود در رضای ایشان نهاده‌ام، رضای ایشان جو که عاقل و مقبل آن است که هر چیزی را آنجا بجوید که من نهاده‌ام.

از صدف دُر طلب ز آهو ناف
دل ز مردان طلب ز نادان لاف^[۱۲]

و الباقی مکشوف و معلوم، الله الله الله در این باب به نوّاب حواله نکند.

و ما غَلُظَت رقابُ الاسُد حتّی
باَنفُسها تولّت ما عَناها^[۱۳]

—————————-

[۱] خواهی نخواهی.

[۲] بخشی از آیۀ ۱۲ سورۀ اسراء: نشانۀ شب را محو. کلمۀ اللیل در نسخه النهار آمده است.

[۳] استاد فقید فروزانفر: معین‌الدّین سلیمان بن مهذّب‌الدّین علی دیلمی از اکابر رجال و وزراء سلجوقیان روم است که در سال ۶۷۵ به حکم اباقاخان از ایلخانان مغل (۶۶۳-۶۸۰) به قتل رسید وی به مولانا ارادت تمام داشت و چنان که از تضاعیف همین کتاب و روایات افلاکی واضح می‌گردد غالباً در خانقاه مولانا حضور می‌یافت و از محضر مبارک وی موائد فوائد بر‌می‌گرفت و نیز مجالس سماع جهت وی و یاران ترتیب می‌داد چنان که بسیاری از غزّلیات مولانا به مناسبت همین مجالس پرشور به نظم آمده است.

[۴] استاد فقید فروزانفر: مقصود شیخ صدرالدین محمد بن اسحق قونوی است (متوفی ۶۷۳) از اکابر متصوّفه و معاصرین مولانا که بخصوص در تقریر و بیان طریقه عرفانی محیی‌الدّین بن عربی آثار او مورد نظر و اهتمام محققین بوده است و شهرت او را از بحث در تاریخ احوال وی مستغنی می‌دارد.

[۵] آفات در تاخیر است.

[۶] در خیر تاخیر مکن.

[۷] بخشی از حدیث نبوی: بشتابید برای نماز قبل از فوت وقت.

[۸] بیتی از شیخ شهاب الدین سهروردی در رساله فی حقیقة العشق یا مونس العشاق.

[۹] بخشی از آیۀ ۴۷ سورۀ یس: آیا کسی را خوراک دهیم که اگر خداوند بخواهد خوراکش می‌دهد.

[۱۰] بخشی از آیۀ ۷ سورۀ منافقون: خزانه‌های آسمان و زمین از آن خداوند است، ولی منافقان در نمی‌یابند. کلمۀ یفقهون در نسخه یعلمون آمده است.

[۱۱] حدیث نبوی: در زمین نمی‌گنجم و در آسمان نمی‌گنجم، اما می‌گنجم در دل بنده مومن.

[۱۲] با اندکی اختلاف در مصرع دوم: بیتی از حدیقة الحقیقه سنایی.

[۱۳] شاعر این بیت یافت نشد اما در کتاب هزار و یک شب آمده است: ضخامت گردن شیر به جهت آن است که رنج قلاده را خود می‌کشد.