مقدمۀ دکتر حسین داوودی بر کتاب مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی
احادیث و قصص مثنوی
تألیف:بدیع‌الزمان، فروزانفر
ترجمۀ کامل و تنظیم مجدّد: دکتر حسین داوودی
مقدّمۀ مترجم
مجموعه‌ای که هم‌اکنون پیش روی شماست احادیث، قصص و تمثیلاتی است که صریحاً یا به تلمیح و اشاره در مثنوی شریف آمده است. این آمیختگیِ شگفت عرفان با معارف اسلام و تبلور یافتنش در قالب مثنوی – که بیشترین توان و تجربه را در بیان افکار و احوال و راز و رمزهای آدمی دارد – موجب شده است که هم اندیشه‌های بلند مولوی به خلود و جاودانگی رسد و هم به تبع آن زبان و ادب فارسی بیش از پیش غنای فرهنگی یابد.
گرچه حفظ احادیث و اخبار و استناد به آنها در طول تاریخ اسلام به عنوان محکم‌ترین سخن اعتقادی پس از قرآن کریم و فصیح‌ترین کلام بشر توسط کسانی چون محدثان و علما و واعظان معمول و متداول گردید، ولی شاعران و ادیبان زبان عربی و فارسی نیز در این زمینه نقش داشته‌اند و بر این باور بوده‌اند که شعر و کلام خود را با بهره گرفتن از چنان مضامینی آغاز کنند و ادامه دهند تا بر اصالت و فصاحت سخن خویش بیفزایند. مرحوم استاد فروزانفر خود در این زمینه چنین گفته است:
((هیچ شک نیست که شعرای پارسی گوی نیز غالبا در ضمن تعلم لغت و ادب، کتب حدیث را که بهترین نمونۀ کلام فصیح عربی است خوانده و در حفظ داشته‌اند و از قدیمترین عهد، تأثیر مضامین احادیث در شعر پارسی محسوس است. چنان‌که این قطعۀ رودکی:
زمانه پندی آزادوار داد مرا
زمانه را چو نکو بنگری همه پند است
به روز نیک کسان گفت تا توغم نخوری
بسا کسا که به روز تو آرزومند است
تعبیری است شاعرانه و لطف آمیز از این حدیث:
أُنْظُروُا إِلَى مَنْ هُوَ فَوْقَکُمْ وَلاَ تَنْظُرُوا إِلَى مَنْ هُوَ دُونَکُمْ فَاِنَّهُ أَجْدَرُ أَنْ لاَ تُزْدَرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ.
همچنین بیت ذیل:
این جهان پاک خواب کردار است
آن شناسد که دلش بیدار است
بی‌گمان ترجمه گونه‌ای است از این حدیث: أَلدُّنْیاَ حُلُمٌ که مأخذ آن در کتاب حاضر [ص ۲۸۲] ذکر شده است[۱].))
بی‌شک اثرپذیری و اثرگذاری شاعران از مضامین احادیث در دوره‌های مختلف یکسان نبوده است. همچنان‌که این تأثیر و تأثّر در طول زندگی هر شاعر نیز شدت و ضعف داشته است. به میزانی که یک شاعر از زندگی تملّق‌آمیز و ستایشگرانه فاصله می‌گرفت و برای تعالی روحی خود مراحل بیشتری از کمال و حقیقت‌جویی را طی می‌کرد تلقی و درکش از معارف اسلام عمیق‌تر و شیفتگی و ذوب شدنش در آن بیشتر می‌شد.
گذری بر آثار شاعران بزرگی چون سنائی، عطار، سعدی و حافظ و مقایسۀ آن با آثار شعرای قبل و بعدشان این حقیقت را به خوبی نشان می‌دهد. در این میان اثر جاودانۀ عارف بزرگ مولانا جلال‌الدین محّمد بلخی یعنی مثنوی مولوی جایگاه دیگری دارد و از ویژگی و اهمّیت خاصّی برخوردار است و به همین جهت تتبّع و تحقیق در این اثر جاویدان کار هر کسی نیست.
مرحوم استاد بدیع‌الزمان فروزانفر[۲] از معدود چهره‌های ادبی و سرشناس معاصر است که با صرف سال‌های طولانی از عمر خویش موفق شد در این میدان وسیع گام بردارد و ابعادی از اندیشه‌های مولانا را نشان دهد. از آن جمله مستندات شاعر را از احادیث و روایات که به گونه‌ای شگفت و ظریف در جای جای شش دفتر مثنوی تجلی یافته استخراج کند. خود در این باره گوید:
((سبب تألیف این کتاب [احادیث مثنوی] آن بود که نگارنده از آنگاه که مثنوی شریف را در مطالعه داشت به هروقت که در تضاعیف آن به تعبیری از قبیل «در حدیث آمد» و «گفت پیغمبر» یا «مصطفی فرمود» بر می‌خورد مایل بود که اصل حدیث را بیرون از تصرّفات شاعرانه و دستکاری‌های صنعت به دست آورد و ناچار به حواشی و شروح که بر آنها اعتمادی داشت مراجعه می‌کرد و جوشش درون و طلب باطن را تسکین و آرامش می‌داد تا اینکه به تدریج بر عده‌ای از شروح مثنوی و حاشیۀ عبداللطیف عباسی موسوم به «لطائف معنوی» دست یافت و…))[۳]
سرانجام، حاصل سال‌ها تحقیق و مطالعۀ استاد و بررسی شروع و منابع مختلف مثنوی تألیف کتاب‌های ارزشمند متعددی گردید از جمله دو کتاب به نام‌های: «احادیث مثنوی» و «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی»[۴].
این دو کتاب از زمان تألیف تاکنون همچنان مورد استفادۀ اهل تحقیق و مطالعه قرار گرفته است. اما به دلایلی که ذیلاً بیان می‌شود ضرورت تنظیم مجدد و ترجمۀ متون عربی آنها به صورت حاضر احساس گردید:
۱- احادیث و قصص هر دو کتاب – جز اندکی – بدون ترجمه است و فقط برای محققان مسلط به زبان عربی مفید است.
۲- متون عربی هردوکتاب جز تعداد محدودی از احادیث، فاقد اعراب گذاری است و در نتیجه قرائت آن برای افراد غیر متخصص دشوار است.
۳- کتاب مثنوی مورد استفادۀ مؤلف چاپ علاءالدوله بوده است. درحالی‌که هم‌اکنون مثنوی نیکلسون – که تاکنون بهترین چاپ این اثر نفیس شناخته شده است – در سطح گسترده‌ای منتشر شده و در دسترس عموم است. بنابراین مراجعه کننده در تطبیق و مقابلۀ ابیات مورد استناد با مشکل روبه‌رو می‌شود. اضافه می‌کند مؤلف محترم خود در تألیفات بعدی من‌جمله «شرح مثنوی شریف» چاپ نیکلسون را مبنای تحقیقش قرار داده است.
۴- علاوه بر این دو کتاب، تعدادی حدیث و قصه و تمثیل نیز به صورت پراکنده در تألیف بعدی استاد یعنی «شرح مثنوی شریف[۵]» آمده است. درنتیجه خواننده برای دستیابی به احادیث و قصص مثنوی ناگزیر است به سه منبع جداگانه مراجعه کند.
۵- در بعضی موارد «علاوه بر ترجمه» جای توضیحات جانبی و ضروری نیز خالی است.
۶- فهرست‌های کاملتر و متنوعی، به منظور تسهیل در پژوهش و تحقیق، کمبود دیگر این کتاب‌هاست که به این شرح تهیه شده و در بخش پایانی کتاب چاپ گردیده است:
الف – فهرست تفصیلی و موضوعی کتاب با ۱۰۸۴ عنوان که بر وزن همین مثنوی تنظیم شده و سپس با استفاده از چهارستون روبه‌روی آنها موضوع هریک (احادیث، اقوال مشایخ، قصص و تمثیلات) تعیین شده است.
ب – فهرست الفبایی مفاهیم و اصطلاحات
ج – فهرست آیاتی که در کتاب به کار رفته است
د – فهرست الفبایی ابیات عربی (مصراع‌های اوّل)
ه – فهرست الفبایی احادیث (و اقوال و تمثیلات عربی)
و – فهرست الفبایی ایات مثنوی (مصراع‌های اوّل)
ز – فهرست الفبایی سایر ابیات فارسی (مصراع‌های اوّل)
ح – فهرست اشخاص
ط – فهرست مکان‌ها
ی – فهرست کتاب‌ها
این مجموعه که از تلفیق کامل دو کتاب:۱- «احادیث مثنوی» ۲- «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی» و نیز ۳- احادیث و اقوال مشایخ مندرج در «شرح مثنوی شریف» فراهم آمده و با ابیات مثنوی نیکلسون تدوین و تنظیم جدیدی یافته به عنوان (احادیث و قصص مثنوی) نام گذاری شد، با این ویژگی که متون عربی مورد استناد به طور کامل اعراب‌گذاری و ترجمه گردیده و با توضیحات مختصر و تکمیلی – که همه‌جا در داخل پرانتز آمده – و نیز فهرست‌های متعدد همراه شد. این توضیحات پژوهندگان جوان را در درک بهتر و سریع تر مضامین آنچه مورد استفاده قرار گرفته یاری خواهد کرد.
ضمناً ترجمه‌های نگارنده – هرجا که متن عربی داشته – در بخش پایانی هر ردیف از ۱۰۸۴ ردیف ابیات مثنوی به‌ترتیب شماره‌های ارجاعی و در سطرهای کوتاه آمده است. امید است این کتاب که به تنهایی خواننده را از دو کتاب یادشده بی‌نیاز می‌کند و از مزایایی که برشمرده شد نیز برخوردار است مورد استفادۀ عموم قرار گیرد، ان شاء الله. همچنین امیدوارم این اقدام، ادای دینی باشد – هرچند مختصر – از زحمات استاد در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۵ که نگارنده به عنوان دانشجوی زبان و ادبیات فارسی در محضرشان تلمّذ کرده است.
در خاتمه وظیفه خود می‌داند از رهنمودهای عالمانۀ استادان بزرگوار جناب آقای دکتر علی شیخ الاسلامی و جناب آقای دکتر اسماعیل حاکمی والا که این‌جانب را در تهیه و تنظیم کتاب مساعدت فرمودند سپاسگزاری کند. همچنین از مؤسسۀ محترم انتشارات امیرکبیر که نشر کتاب را تقبل فرموده و آن را با کیفیتی مطلوب و شایسته به علاقه‌مندان و مشتاقان فرهنگ و ادب ایرانی و اسلامی عرضه داشته است تشکر نماید.
وَمِنَ اللهِ التَّوْفیِقُ
حسین داودی – تابستان ۷۱
[۱] مقدمه کتاب احادیث مثنوی، چاپ امیرکیبر، صفحۀ ج
[۲] آن مرحوم در سال ۱۳۲۲ ق در بشرویۀ طبس ولادت یافت و روز چهارشنبه ۱۶ اردیبهشت ماه سال ۱۳۴۹ ش در۶۷ سالگی در تهران درگذشت (شکوه شمس ص ۸۴۸).
[۳] مقدمۀ کتاب احادیث مثنوی صفحۀ ز.
[۴] هر دو کتاب سال‌هاست که توسط مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر منتشر و چندین بار تجدید چاپ شده‌اند.
[۵] این کتاب توسط انتشارات زوار منتشر شده است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
آیا می خواهید به بحث بپیوندید؟در صورت تمایل از راهنمایی رایگان ما استفاده کنید!!