معارف بهاءولد – کتاب دوم – جزو چهارم – فصل ۲۷۱ تا ۲۸۰
بِسْمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحِیم
جزو چهارم فصل ۲۷۱
[۱] بلا غایةٍ و یری فی زمانٍ عالماً من صلاةٍ و صدقٍ و عشقٍ و فی زمانٍ عالماً من الحَیَرةِ و فی زمانٍ صُوَر الحِسْانِ و فی زمان عالماً من انْواعِ العُقوباتِ ففی کُلّ زمانٍ ذَهَب به الله علی تلٍّ لیُریَه عالما من عالمین و یری ملکوتَهُ
نازَعَنی الشُّعَیبُ[۲] و غیره بالکلماتِ الکثیرة حتّی کُلّ خاطِری فقلت قدرتی علی التکلّم بمنزلة بزُورٍ قَلیلةٍ فالْتَقَطْتُم کالغُرابِ یَلْتَقِط الزّرع لم تَبْقَ قدرتی فکیف اتکلّم و قد کنت اَیِسْتُ بسبب سَلَسٍ[۳] و ضَاقَ قلبی فلما بُلْت فی الغد و وجدت صحّةً فی زُبّی انْفَتَح قلبی و وجدت حیاة جدیدة ففرحت فقلت فی نفسی انّ القدرة بمنزلة بزرٍ لطیفٍ ففی کلّ غرض و مأمولٍ فحیاة ذلک الغرض موقوفة علی القدرة ان اظهر الله القدرةَ فانفتح بمنزلة طلع فَنَبتَتْ منه الحیاةٌ و سایرُ المراداتِ فیری الدُّنیا بین یدَیه کالرّوض المُخْضَرِّ فَکَأنّ اللهَ احیاهُ و اِن اَخْفَی الّه بَزْرَ القُدرةِ تَحت همٍ من الهُمُوم فکانّه لم یکن یری الدّنیا فَکَانَ مُعاقَباً وَ کَانَ العالَمُ مُظلِما و کانَ آیساً و اعْلَمْ بانَّ یَدَکَ اِذا لم تکُن صحیحةً کنت اَشَلّ و اِذا کانت صحیحةً کنت مُستطیعَ الآلةِ ثُمَّ اذا رفعْتَ شیئاً مثلا ثلاثین منَّا یُظْهُر اللهُ شِدّةً فی یدک لم یکن یُظهِر قبل ذلک لانَّ القدرةَ قبلَ الفعل[۴] یکون سفَهاً و اللهُ منَزّةُ عن السَّفَهِ و تلک القدرة لیسَت فی وُسعِ اَحَدٍ بل اللهُ یُظهِرها فوقَفَ الاغراضُ علی القُدرةِ لیکون الناس بمنزلة الکلب الباسط ذِراعَیْهِ لِیَعْلَمَ کُلُّ مُلتَمِسٍ اَنْ یَتَأدَّبَ بأدَبِ الکلبِ لیَحْصُلَ له شیءٌ فتکونَ القدرة فی قبضَةِ قدرةِ اللهِ کیلا یَسْتَغنِی کلّ احَدٍ. کَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَیَطْغَی أَنْ رَّآهُ اسْتَغْنَی[۵]
کیاست همچون ترّۀ تیزک است دماغ خشک کند ولکن لا یَحْصُلُ مِنْه شَیْءَ فمطالباتُکم و انکاراتُکم و صرفُکُم هذا الکلامَ بمنزلة الاغلال فَما لَمْ تَتْرُک التصرَّف و لَمْ تَنفتحْ هذه الاَغْلالُ عَنکَ لا تَجِدُ آثارَ الرَّبّ وَ جَعَلْنَا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لَا یبْصِرُونَ[۶] إِنَّمَا تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ وَ خَشِیَ الرَّحْمَنَ بِالْغَیْبِ[۷] فلمّا خَرَجُوا مَعی اَصحْابی نَظَرْتُ فی ظُفری قد طال فاسْتَحْیَیْتُ فقلتُ فکیف تکونون لی اصحاباً کُنْتُ اِلی الآن مَشْغولاً بأَمرٍ اَهَمَّ مِنْ هذا و الآن نَزّلتُمونی اِلی الظّفْرِ و الشّعْرِ و الدّمِ بمَنْزِلة البعوضات یُنَشِّفُونَ مِنْ دَمِ الانسانِ فیُشغِلونَه مِنْ اَهَمِّ الامور الی طَرْدِهِمْ فلمّا نَظَرْتُ اِلی وجوهِ الحِسانِ و کنتُ علی یقینٍ من الوصول الی حُورِ الجِنانِ[۸] اَنّ الحالی اُنْموذَجُ هؤلاء فَأَنْظُرُ اَلَیهم وَ اَتَسَکّرُ لِاشْتیاقِ حُورِ الآخِرَة وَ کَذی[۹] اِلی وُجُوهِ المُرْدِ و کذی النّظَرُ الی الخُضْرةِ فَکَأَنّی لمْ اَنْظُرْ مِنَ الدُّنیا الی شَیْءٍ بَلْ اَنْظُرُ اِلَی الجِنان لِأَنّ الکائن کالمُتَحقّقِ و کأنّی اَنْظُرُ الی رَبّی بارزاً فانّی اَری فِعْلَه فی الهواء و السّماء و النّوم و الاَعْدام و العرض و الغَمام فَلَمّا لَمْ اَرَشیئاً بلا فِعْلِه فَکَیْفَ لا اَراه ثُمَّ لمّا سَلّمتُ عن یَمینی و عن شِمالی فَرَأیتُ ملکینِ کما رأیتُ الآدمیِینَ فانّ المتیقّنَ فی الغَیب کالمتحقِّقْ و کما جَعَل روح‌ها را واسطه مَعَ انّ الله یُری فی رُوحٍ بفعله فی رُوحٍ فکذا الملکین جُعِلا واسِطَةَ الأَمْرِ مع اَنّ الله یُری فیهِما بِفعله فیهِما.
سَألوا اَنَّ مَنْ اَخْطَأَ فی الأَذان[۱۰] یُطْرَد و یُعْزَلُ فی الدنیا فَهَلْ یُعْزَلُ فی- الآخرة فقلتَ کُلُّ خَطَأٍ من القَوْل و الفِعْل یُطْرَدُ به فی الآخِرَة عن الدَّرَجات کما یُطْرَدُ به فی الدّنیا عن مراتِبِ الاسلامیّة لا اَنّه یَخْرُجُ مِن الاسِلام فکذا لا یَخْرُجُ مِنَ الجِنانِ بَلْ یَکُونُ کُلُّ اَحَدٍ فی مرتبة استحقاقهِ.
سَألوا عن پری خوانی[۱۱] فقُلْتُ کانّهم سَألوا مِن الله اَنْ سَلِّطْ عَلَیْنا شیطاناً جِنِیَا تَمَّ اَشْفِ لَنا بحرف الدّیک فاستجاب اللهُ دُعاءَه.
سُکْرُ الجَمَلِ[۱۲] فی کُلِّ سَنَةٍ اَرْبعونَ یَوْماً فی الرّبیع زمان قَضاءِ شهوَتِهِ بِالنّاقة و فی السُّکْرِ لاَ یأکُلُ شَیْئًا اَرْبعینَ یَوْماً فَمَنْ جاءَ بناقتِهِ لِیَقْضِیَ شَهْوَتَهَ لابحر ح ذلکَ الانسان فَکَأَنَّهُ سَکِرَ لاشتیاق قَضاءِ الشَّهْوة فهو لا یَتَمَکَّنُ مَن المُجامَعَةِ الّا بان یُعانَ فَی وَضْعِ زُبّه فی النّاقَةِ من جَهَةِ الآدمّیِ بارِکَیْنِ و لا یَقْضی شهوتَه کُلَّ السَّنَةِ الا فی فَصْلِ الرّبیع کَأَنّه بمنزلة الأَرض لا یَظْهَرُ طَلْعُه اِلّا فی هذا الوَقْتِ و نِتاجُ البَقَرِ و الفَرَس و الجَمل فی الرّبیع فَحَسْب و نِتاجُ الشّاة فی الخریف و الفَرَسُ لا یَنیکُ من وُلِدَ منْه مِنَ الرّمَکَة و یُخْرِجُها مِنْ بَیْنِ الرّماک.
سلس بلا میداشت فَتَذکّرْتُ قَوْلَ سلیمان[۱۳] اَنَّ کافرا اَسَرنی و لَمّا ضَرَبَنی ظَلَّ یَأْمُرُنی بأنَ اَدفع الیه الخَشَبَة فَیضربُنی.
و کذلک سایر الأستاذین یَأمرونَ تلامذتَهم بدفع الخشب الیهم لِیَضْرِبونهم و لا یَدْرونَ مَفَرّاً اِلّا اِلیْهم فکیف حضرة الأُلوهیّة لا مَخْلَصَ الّا الیه یَضْربُک فَتَتَضَرّعُ بینَ یَدَیْهِ لِیَضربَک عدداً مِنَ السّیاطِ فینفذَ غضبَه فیُبْرمَ حُکْمَه ثُمَّ یَتْرُکُک اَما رَأیتَ فی بلایا کثیرةٍ ضَرَبَک ثُمَّ تَرَکَکَ و الصّبر مفتاح الفَرَج[۱۴] فَانَّه یُؤَدِّبُ الارض وَ السّماء بفصلِ الربیع یُطْلِق العالم و فَصْلِ الشّتاء یُعَذّبُه و فصلِ الخَریف یُهَدّده ثُمَّ مآلهُ الخلاصُ و اِنْ کان اَکْرَمَکَ فی بعض الأَزمنة فَتَشَفَّعَت لِداءِ اَحَدٍ تَخافُ من عرض ذلک الی الله لِغَضَبه که خان[۱۵] شفعتَ لذلک الامام الرَّاشجردی[۱۶] لِأَجْلِ فَرسِهِ فغَضبَ عَلَیْک و یَعْلمُ النّاس اَنّ لِقَولِکَ لَدَیْه اَحترامُ و قَبْولٌ فَکَیْفَ حَضْرَة الألوهیِة.
سلس و غیرهُ مِنَ الدّاءات به منزلت سوراخکی است صغیره[۱۷] و انتَ بمنزلة الذّرِّ فَیُؤذیکَ فی ذلک المحبس و اَنتَ تَضْطربُ و انتَ لا تَرَی الدُّنیا فَاصْبِرْ حتّی یُخَلّصَکَ الله مِنْ ذلکَ تأَمّلْتُ ایّ شَیْءٍ حَدَث فی قَلبی من جَمالٍ وَ قَضاءِ شهوةٍ و تَرَفُّعٍ وَ اِسْمٍ وَ نازِ مَنْ علی مُریدینَ و اَری انّ النّاسَ یُحبّونَنی و اَنَا معبودُهم و صحّةُ الجسم و البقاءُ فی الدّنیا و صُنْعُ جملة هذه الملاذّ قائمٌ بالله فکَأَنّ العبادةَ بین یَدَیْ هذه الاشیاء عبادةٌ بین یَدَی الرَّبِّ فکان فی الحقیقة المعبودُ اللهَ فَلِأَجْلِ هذه الأَشیاء أَعْبُدُ الرَّبَّ و أُحِبُّ الرَّب فَلْیَعْبُدوا رَبَّ هذا البیتِ[۱۸].
مزّین[۱۹] زَیّنَ هذه الحیاةَ و هذه الدّار الحاضرةَ الله جَعَلَها سحّارةً تَسْلُبُ القُلوب فَلْیَعْبُدوا رَبَّ هذا البیتِ و اَنْظُرْ الی رَبِّها و تَصّرُّفِه فیها. هذه الأَزْهار و الأَنهار خضراء الدِّمَنْ[۲۰] فَانْ کُنْتَ صادقاً فی الایمان بالغَیْب لا تَکُن عابِس الوجه بَطَربِ اهلِ الدّنیا و حرمانِکَ عَنْهُ فَأَدِّ المُعَجَّلَ لِلحُور العین فَالشّابُ یَکُونُ فرحاناً فی تَحْصیلِ المُعَجّلِ اَشَدّ ممّا کانَ ساکناً مَعَ الزّوجَة و قَد منعک اَنْ تُصاحِبَ نساءَ غریب شماران[۲۱] و نساء لولیان فانَّک غُلامٌ الله مَنَعَک عن هذه المَیْشوماتِ لِیُنِکحَکَ حور الغرّاء[۲۲] و تَغُتَنِمها من اَیْدی الکَفَرَة خَواتینَ الحُورِ العین فَیُنْزلُهم جَهَنَّمَ و یُورثک تِلْکَ الخَواتین لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لَا جَانٌّ.[۲۳]
جزو چهارم فصل ۲۷۲
در خواب بر خیال دیو احتلام نهافتاده باشدش رخپین از پیشانی آویخته باشی[۲۴] اَیِسْتَ عَنْ قَضاءِ الشَّهْوة چو چوب خشک سرد که سوختن را شاید کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَةٌ[۲۵] آنگاه مأیوس باش که اوّل شهوت از تو بودی چون تو عاجز شدی پس وجود او ممکن نبودی امّا چون اوّل شهوت از تو نبود چون عاجز شدی چون نومید شدی از رحم بیرون آمدی سرد فسرده گرمی داد. این احوال و این جهان از تو غیب بود بر تو عین کردند چون چنین غیب الله را منکر شدی لقمۀ پدر و مادرت که منی گشت در رحم‌ها[ءِ][۲۶] هوا و باد و حایط‌ها و آب ز عرش‌ها آخر بعد از پیری اگرچه فروریزی به رحم[۲۷] جهان چون از پس آن زخم این جهان غیب را عین کردیم اکنون چه نومید شده‌ای از عالم غیب. پس از این غیب گفتیم أَلَسْتُ بِرَبِّکمْ[۲۸] بلی گفتی ایمان به غیب بیاوردی اکنون چون غیب را عین کردیم و بیّنه و آیات اقامت کردم انکارم کنی. اکنون باید که تصدیق زیادت باشد نه چنان‌که که کم باشد نی نی یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ[۲۹] در تحصیل معجّل حُور[۳۰] وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینْفِقُونَ[۳۱] در عشق همه پاکباز.
سُبحان الله میگویی پاکی از همه عیب‌ها چون الله موجودی است بیهمه عیب‌ها به چه عیب تو از وی روی میگردانی در جهانی که چندین عیب دارد عاشق وی میباشی جان را دوست میداری با چندان عیبْ الله را جان نگویم از آن که جان هزار عیب دارد پس اگر صادقی در سبحان الله گفتن چرا واله وی نباشی و اگر تو راست میگویی که الحمدُ لِلّه چرا بیاو آرام داری چو همه صفاتِ سزا مر او راست حیات و کالبدها بناء اوست بدین نغزی تا وی چگونه باشد.
سُبحانَکَ هرکه در کوی[۳۲] تسبیح و قرآن آمد در عین بهشت و نظر اِلی وجه الرحمن آمد چون با کاف خطاب[۳۳] باشی آنگاه از همه اوصاف خود و جهان پاک باشی در آن لحظه که از خود بیخود شدی با کاف خطابی بنگر که نظر تو بر چه افتد تو با آن چیز باشی در آن چیز نگری مثلا در زید نظر کنی چو پوست و گوشت او را ببینی زید را دیده باشی اکنون بنگر که با روح تو چه چیز نزدیک‌تر تو راست و در چه نظر میکنی آن نظر در الله است وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیْدِ[۳۴] الله ساعتی تو را میشکفاند به نظر به خود ساعتی تو را میگدازند به نظر به أعدا.
وجود آدمی نیست مگر مدّعی شرکت الله. الله مر او را آفرید تا قهر خود و لطف خود ظاهر کند الله همه مختاران را عاشق وجود خود گردانید و عاجز نقصان کمال خود گردانید[۳۵]
وجود هرکس چو حاجب آمد بر حضرت الله همه کس در پیش حاجب وجود خود ساجد آمدند و محجوب بدین حاجب شدند.
اَعوذُ فریاد میکنم یعنی همه اجزای من فریادکنان و نعرهزنان در آرزوی محبوبات و از ترس مکاره به الله که محبوب مطلق است و هستکنندۀ مکاره است.
اباحتی[۳۶] را بگیرند و میزنند نزد تو آرند بگوی آن چیز که تو را از بهر آن میزنند بینداز یا لَت و خواری بردار که از اهل کفر و اسلام در کوی معبود خویش روزی عزیزی باید از بهر او روزی خواری بایدش کشیدن از بهر او.
سخن زَیْنِ کشّی[۳۷] و فلاسفه و اباحتیان همه یک رنگاند بعضی مردمان دیوانهاند این‌ها دیوانند.
تاج[۳۸] میگفت یار آفریده نیست یعنی هیچ کس یار نباشد هر ده بهتر یعنی از هر ده خصلت درست بیرون آمد در لقمه و در شهوت و در سفر اِلی غیر ذلک. حاصل گویی همه همین مأکول و مشروب و شهوت است هرکسی این یک چیز را نام‌ها نهاده است متابعان انبیا علیهم السّلام نام دیگر نهادهاند فلسفه و نجوم و اباحت و طبیعی نام دیگر نهاده یکی حلّ یکی حرمت یکی غصه[۳۹] یکی گوارنده یکی زهر یکی پازهر و آنکس که این شهوت و این طبع‌ها از اوست آن را نیز هرکسی به نامی میخواند متابعان انبیا علیهم السّلام الله میگویند فلسفی عالم بسیط و نفس فعّال و منجّم هفت ستاره و طبیعی چهار[۴۰]، و اباحتی نیست و محو و فنا[۴۱] و بعضی گویند که خود او هیچ نام ندارد[۴۲] بعضی گفتند نام وجود دارد[۴۳] پس ضرورت بدین قانع میشود و هرکسی الله را به نوعی میپرستند بعضی به دل بعضی به شهوت بعضی به عاجزی بعضی به سحر و کهانت و آتش و بت همه یک چیز را چندین نام‌ها نهادهاند و همه به سبب اسامی یکدیگر را تکفیر می‌کنند[۴۴] و یکدیگر را میکشند و آن لفظِ آن دیگر را دشمن می‌دارند مثلا چنان‌که تاج میگفت که من خدا را نیک دشمن میدارم نامش نمیتوانم شنودن گفتم خود این لفظ گیر که در جهان نبود حقیقت حال یکی است این دشمناذگی او این لفظ را از بهر معنی است که دشمن میدارد. آن معنی را بحث کنیم هر تفسیری که سبب دشمناذگی گوید گوییم ما نیز آن چنان خدا را نیک دشمن میداریم از آن که نزدیک ما الله اسم محبوب و وَدودِ همه آفریدههاست شک نیست که هرچه سبب دشمناذگی است صفت محبوب نشاید چنان‌که تو میگفتی که حالت خویش را با حالت یار به هیچ لفظی بیان نمیتوانم کردن نه محو و نه فنا و نه نیست و نه عدم گفتم الله اسم آن کسی است که تو را آن حالت داد که هیچ بیان نمیتوانی کردن.
جزو چهارم فصل ۲۷۳
سؤال کرد که الله را از خود چه مزه و چه بزرگی بود گفتم چو حالت خود را بیان نمیتوانی کردن و چگونگی حالت خود را نمییاری گفتن الله را چگونه یاری گفتن و چگونه در بیان آید گفت تو خدای منی گفتم من آن صفت نکوهیدهام که مرا دشمن میداری که چه مزه دارد عاجز چیز است و هر صفت ذمیمه که تو دشمنش میداری من آن اوصافم الله منزه است از این صفات منی گفت الله چه کس باشد که بدین‌ها نازد که من جهان را آفریدهام که من بدین ناقصی بدین جهان ننازم گفتم الله این‌ها را دشمن دارد که لاَ یزِنُ جَناحَ بَعوضَةٍ عندَ حضرتِهِ چنان را ماند که کسی گَردها را بیرون میاندازد کسی بیاید و میگوید که او بدین گرد چون مینازد باز گفتم من آنم که این شب‌ها مرا دشمن میداشتی و میگفتی که کجا افتادم به وی، کاشکی این صحبت با وی نبودی باز میگویی که تو خدای منی و یارِ حال آن مرد جَندی[۴۵]. گفتم بنابرآنکه محمّد سررزی که این‌که شما را کاک و مسکه[۴۶] میباید از بهر آن دانستم که آرزوانه‌ها[۴۷] در خود بکشتم و چون من صاف شدم هرکه بیاید صفت او در من بنماید مگر انبیا علیهم السّلام که سرور عشّاقان و صادقاناند که هیچ کس در گرمی دعوی خود معنی چنان ننمودند و ملابس[۴۸] نبودند که ایشان. اگرچه آتش پرستی است در کوی خود چو عاشق صادق بُوَد صدق او بر این کس تا بدو او را در آن کوی معذور دارد. انبیا علیهم السّلام چون در کوی خود یگانهتر و صافیتر بودند احوال مشرق و مغرب در ایشان مینمود و این معقول است که خیال و صورت هرکه در تو پدید میآید اثر آن در تو ظاهر میشود از دوستی و یاری و شهوت و حسد و جدال و خصام اکنون اگر به حضور عین آن کس را ببینی در تو آرزوهای وی و اوصاف وی پدید آید و آن راست بود عجب نبود.
گفتم اباحتی خر را ماند آن ناله و آن کمیز بوییدن او و آن شوق زفیر و شهیق او.
یکی میگفت لَیْسَ الخِلافّی[۴۹] اِلّا بَنْج هرکه ونگی خورد جنگی شد اکنون میگویم که آدمی ونگی است و سایرُالموجودات سلیم.
جزو چهارم فصل ۲۷۴
مَنْ تعزَّزَ بمخلوقٍ و تَفاخَرَ منه تلْحقه الفضیحةُ مِنْه کما اَنَّ اصحابی تفاخَروا بإحالة الخاقان[۵۰] نزولَنا بنَوْشهر[۵۱] افتضحنا حَیْثُ دَخَلْنا منزلَ الرَّئیسِ[۵۲]، وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ[۵۳] فاذا طَمِعْنا رِزْقَنا من حیثُ لا نَحْتسبُ یَرْزُقُنا من حیثُ لا نَحْتسب فانَّ اَمْرَنا مبتَنی علی الغیبّی اَلا تَریِ تَسْلیمَنا اِلَی المَلَک یَمیناً و شِمالاً[۵۴] فیکونُ رَجاؤُنا باَلغیب کان روحنا غیب[۵۵] و اَرْزاقُنا یَخْرُج[۵۶] من الغَیْب و الخَبْءِ و قُوانا وَ قُدَرُنا تَجْتَمْع وقت النَّوْم و هو وقت الغیب کالشّجر التین[۵۷] و شجر العنب یغیبُ فی التُراب فیُخرجُ الاوراقَ و الأَکمام.
کَبَّرْتُ و قَرَأْتُ التحیّات[۵۸] عَلَی الغفلةِ فقُلتُ یا الله ارزُقنیِ التَّنبَّه و التَّیقظ و الحیاة و النُّور من معانیه[۵۹] الی حَضْرَتک فَأَدْعُوکَ دُعاءَ عبدِ الحیّ[۶۰] لا دُعاءَ المیّت و دُعاءَ الاخلاص لا دُعاءَ الغفلَةِ اِنْ کُنتَ تُریدُ مِنّی الاخلاصَ و التَّعظیم فی الدُّعاء اُریدَ مِنْکَ الیَقینَ و الذَّوقَ فیه فکُلُّ شَیْءٍ سَلَّمْتَ اِلیَّ مِنْ دُعاءٍ و رَزَقْتَنی ارُدُّهُ الَیْکَ أوْرَقَتْ شَجَرَة ذاتی و اَثْمَرْتَه اَقُومُ مُخْضرّاً بَیْنَ یَدَیْک وَ اِنْ جَفَّفْتَنی اَقُومُ بالغفْلَةِ جافَّاُ یابساً عَنِ النّور فی طاعَتِکَ و هل لِلعبْدِ اِلّا ما اَعْطاهُ مولاه تَعَلُّقَ التّسَلیمُ بِالتَّسْلیم فَاقْبَلْ هذه الغَفْلَةَ و المَعْصِیَةَ مِنّی کما قَبِلْتَ الاِخْلاصَ و النُّورَ مِنْ غَیْری.
الحُزْنُ و الهمّ مُبَشِّرُ السُّرور فَانَّ عَقیبَ الحُزْن یَکُونُ سَهْلاً و سُروراً کما هَوَ دَوْرَ الفَلَک عَقیبَ السعد نَحْسٌ وَ عَقیبَ النَّحْسِ سَعْدٌ فَلا تَکُنْ وَقْتَ الهَمّ قانِطاً وَ وَقْتَ السُّرور بَطِراً اَشِراً اَسْتَوَتِ الحالَتانِ فی الرّجاء و الخوف، قوة …[۶۱] واله الشهوة و … امرأة شهیّةٍ اعلی مَسْجدٍ لِطاعَةِ الرَّبِّ وَ عِبادَتِه فاِنّ العِبادةَ اِظهارُ العِشق و المَحَبَّةِ و العشقُ و مَحَبَّة المُنْعِمِ برزقِةِ الشهوة فَانّها أَسْنَی النِعَم و عَیْنُ تَسْنیمِ عُیُونِ النِّعَمْ فَمَنْ رُزِقَ قَضاءَ شَهْوةٍ لَذیذةٍ هُوَ اَجْدَرُ اِلَی العِبادَةِ و اِظْهار العِشْقِ مِمَّن حُرِم مِنْهُ فَکَیْفَ الرَّجُلُ الشَّهَوانُی یَرْغَبُ عَنْ عِبادَةٍ مُعَلِّلاً بقَضاءِ شَهْوةٍ وَ اذا خَطر ببالک وَقْتَ طاعَةٍ تَمَنّیٍ[۶۲] من شَهَواتِ الدُّنیا فَهُوَ نِعْمَةٌ و عَلاَمةُ حیاتِکَ فَلا تُقَطِّبْ وَجْهَک اَحْسِبُکَ ریحاً بلا عاقَبَةٍ تَزُولُ و تَفْنی و لا تُذْکَرُ و اَفعالُکَ و حَرَکاتُک خَیالاتٌ کَخَیال الرّیح لا یَبْقی فی الکف منه شیءٌ و مَعَ هذا فَلْتَکُنْ ریحاً صَباءً[۶۳] و شَمالاً لاَسموماً فَانَّ النّاسَ یُتَمَنَّونَ الصَّباء[۶۴] وَ یَهْوَوْنَهُ و لا یَهْوَوْنَ الحَرور فَاِنّ اللهَ کما یُعیدُ الصّبا ایضاً یُعیدُک وَ یَبْعَثْکَ وَ انْ تلاشیتَ.
صوفٌّی صافٍ یَفِرُّ من الکُدْرَةِ و الخُشُونَةِ اَیُّها الصّوفیّون مَنْ کانَ له کُدْرَةٌ و یُزْعِجُ الصَوفیّین فهو شیءُ کدرٌ و الّذی یَفِرّ منه صافٍ حَسَنٌ فاذا وَقَعَ اَلتنارعُ بَیْنَکُمْ فَلْیَکن اَمیرَ داذه[۶۵] قَریبُه و صاحِبُه اَوْلی مِنْ اَنْ یکونَ اجْنَبَیا.
هرچند قَلبُک اضیَق کانَ فَرَحُک اَشَدَّ فَاِنّ الفَرَحَ یَتَوَلّدُ مِنَ الهَمّ وَ لَنْ یَکُونَ سَعْدًا[۶۶] الا انْشَقَّ مِنْ نَحْسٍ إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً[۶۷] فَمهما کان العُسْرُ اکْثَرْ کانَ الیُسْرُ اَوْفَر فَاِنّ اللّبَنِ مِنْ فَرَثِ وَ دَمٍ لَنْ یَکُونَ اللبن اِلّا مِنْ ذاک.
جزو چهارم فصل ۲۷۵
سُبحانَکَ چو عاشق و طالب هرچه هستی آن بیعیبی نیست چون پاک و بیعیب منم عشق اینجا آر اِحْتَرَقَ مِنْ سُبُحاتِ وجهِه[۶۸] پاکی‌های روی عبارت از این معنی است، عیب همین هستی من است و خیال و نظرِ من که حجاب است از تو و تو را نمیبینم کرتۀ وجود و حواسّ مرا در سر من کشیده‌ای و سُبحات وجه تو ورای این کرتۀ وجود، من این خرقۀ وجود را میخواهم تا ضرب کنم[۶۹] چو فرسوده پیراهنی که در روی و گلوی من آمده است پس الله که شیفته شدن و طرب است جز این معنی ندارد پس حجاب از این عشق و محرومی از این نظر درکات جهنم محسوس گشت این صفت بیعیبی و نشان پاکی از بهر آن دهند تا چست آیی در عشق، عبادت عشق عرضه کردن آمد، پس مقصود بیقرار جمال باشیدن و طالب وی بودن آمد و بس به اسم معشوق الذی رحمنٌ و رحمة[۷۰] و مهربان است این هم تقریر است در دلبری چون از طپیدن در جامۀ وجود خویش که حجاب توست مانده گردی و از طلب کند شوی اجزای خود را پیش الله میدار چون قدح‌های که الله در این اقداح قدرت و مزۀ طلب خود هست کن که من زنده بدین مزۀ طلبم که اگر این نباشد من مرده باشم عشق‌ها به جمال‌ها و سماع‌ها و سبزه‌ها چون باد صبا خبرکننده از جمال یوسفی است از حضرت ما، با باد صبا بس کنی ای یعقوب به نزد یوسف خود نه‌آیی تا چه شود.
سماع یعنی مسموع، ناموزون باطل است و موزون حقّ است موزون یعنی سختن به اندازه و ناموزون از گزافه وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَی اللَّهِ الْکذِبَ[۷۱] آواز همچون پیمانه است که حبّات معانی را در دلو گوش[۷۲] میریزد اگر حبّات باطل باشد و اغراض فاسد عیب از پیمانه نباشد آوازها همچون شیشههای بر تفاوت شیشۀ بغدادی[۷۳] و سمرقندی و زرد و سرخ و آبگینه خانه از بهر شربت‌ها در باز کنند نه از بهر آنکه در وی زهر دهند پس زهر دادن و فساد در آنجا تعبیه کردن عارضی آمد همچون بتک و حَبیهِ[۷۴] که آلت رندان شده است هرچند در آن چیزی دیگر کنند مباح و پاک همان بدنامی باشد اما حالت خوش و رقص و سماع آن حالت چون برق باشد اگر دراز درکشد هلاک شود چون لحظه‌ای لطیفه بیش نباشد پیشه کردن سماع دروغ بود.
و نیز تن آدمی را طبقات است در هر طبقه نوعِ سماع خوش آید چنان‌که سماع طبقۀ ظاهر گوش خلاف سماع اندرون باشد هر دو سماع به یکدیگر پریشان شوند آن بیرونی در مقابلۀ اندرونی کلبتره نماید و دیگر آنکه بیرونی از غیبت خیزد و اندرونی از حضور خیزد.
جزو چهارم فصل ۲۷۶
سَأَلَ أَ یُحْرَمُ مِنْ سَعادَةِ الأبد بِمُجَرَّدِ کَلِمَةِ الْکُفر فقُلتُ لَوْ لَم یُحْرَمْ سابقاً ما تَکَلّمَ بکلمةِ الکفر کَمَنْ نَهَرَ صاحِبَ جَمالٍ وَ شَتَمَهُ فما لم یَکُنْ مَحْروماً عَنْ لَذّة جَماله ما شَتَمَهُ فکذی ههنا فلو کان عارفاً لَذّةَ الآخرةِ لَما کَفَرَ.
مَنْ اَعانَ تارَکِ الصّلوةِ بلُقمَةٍ فَکَأَنَّما قَتَلَ سَبْعینَ نَبیْا قتل شراب[۷۵] بیقوت کردن شراب باشد یعنی بیقوت کرد کار انبیا را در حق این تارک صلات چو سعی انبیا در تعظیم الله است.
سُبحانَکَ میگفتم آواز خر آمد دلم ورخج[۷۶] و مشوّش شد گفتم سُبحانَکَ را معنی این است که جمال تو را این عیبِ حَدَث نیست چنان‌که شاهدان عالم را سبحانک را این معنی میشود که دل تو اگر به جمال میرود میفرماید که جمال بیعیب اینجاست و اگر به مال میرود میفرماید که غناء بیعیب اینجاست و اگر به جاه فخرالدین تاج بلخی و صدر جهان میرود که تعظیم کنی آن را و رغبت کنی بدان میفرماید که جاه بیعیب اینجاست و اگر به مؤانست و سماع و سخن کسی دیگر میرود سخن بیعیب اینجاست و رحمت و رأفه بیعیب اینجاست و همچنین جملۀ صفات تا فرمود که مهیمنام جذْب مُسبل[۷۷] مرغ چنان نپرد در محافظت فرخ خود که من دوست خود را زیر بال خود دارم تا ناامید نشوی که الله جنس من نیست مرا به خوشی جمال خود مؤانستی ندهد که از هیچ جنسی آن خوشیت نباشد که از من باشد.
جزو چهارم فصل ۲۷۷
دلتنگی عبارت از آن است که دل برون آید با شیاطین جنگ کند باز شیاطین بر وی مستولی شوند و او را سپس باز برند و میبرند تا در چاهی و تنگی دراندازند نیز چون بسیار شود جنگ میان ایشان یک رکن شکسته شود و این ترکیب نماند و مواضع حمله کردن و کار کردن سست شود چنان‌که دندان‌ها و مفاصل اگرچه سرای را گِلاندایی کنی آخِر اساس آن پوسیده شود و از پای درافتد این چهار مرکّب از اضداد و عناصر و سعد و نحس وی بر یکدیگر حمله‌ها می‌کنند عاقبت یک رکن شکسته شود و خراب شود چنان‌که در آدمی و حیوانات و افراد طباع مختلف است و ترکیب از أضداد و هر یکی بر یکدیگر حمله می‌کنند و جراحت‌ها را مرهم مینهند جهان چون درختی است دانۀ گوهر را چون بیضه در خید عدم بکاشتند درخت عالم برُست بیخش آب و باد و تنش خاک و شاخش سما و اوراق ستاره این‌ها هیچ بدان دانه نماند همچنان‌که اجزای درخت به دانه نماند هر درختی را بیخ دو است یکی در عالم عین[۷۸] است و یکی در عالم غیب است آن بیخ عینی را خَلقان مشاهده می‌کنند و بیخ غیبی را مشاهده نمیکنند از آنکه شیره و مزۀ میوه و غِلظ تنه از بیخ و در آب و گل نیست این‌ها از بیخ غیبی بیرون میآید اکنون چون درختی است که بیخ در عالم غیب دارد و شاخ سوی توست درختی است دیگر بیخ وی در عالم عین و شاخ و میوۀ وی در عالم غیب و آن ایمان و طاعت است.
تو اگر خدا را میپرستی چرا دربند بسیار و دربند شماری تو اَحَد را نیستی تو عدد را میباشی. شانهام گم شده بود میترسیدم که دستار و لپاجهام کسی ببرد باز گفتم که دربند طلب مزه‌ای از الله عاشق سر و پای را نگاه ندارد بلکه سر و پا گم کند چنان‌که سحره[۷۹]، تو چگونه عاشقی که دستار و لپاجه نگاه میداری و کتاب و جزو را شمار میکنی پارهپاره از سر و پا یعنی جامه یاد کن تا دلت مشغول نشود به وی و از مزه نهاُفتی.
جزو چهارم فصل ۲۷۸
مَثَلُ نُورِهِ کمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ[۸۰] در تیرگی‌ها[۸۱] ماندهایت چنان‌که زین الدین الصالحین که همین ساعت افتم و همین ساعت رسوا شوم و از پای در افتم قرار در خانۀ تر کردۀ میترسی که بر سرم فرود آید آن یکی شاد و لرزان به فرود آمدن تا به دوست رسد و شتّانَ بَیْنَ الْخَوفَینِ مسکن در چنین جای پرحدَث مکن تا لرزان نباشی تو گویی دل بر کجا نهم اگر بر کالبد ننهم چون تو جز موضع حدَث ندیده باشی صفت بغداد با تو چگونه توان کرد و رخج حالت کسی که جز موضع حدث آرامگاهی ندارد باری اگر نظرت بر ورخچی بیفتد دلت بر نشورد چون نظر هماره بر ورخچی است باری باید که دلت برنشورد همچون کنّاس که وی را حدَث ننماید، در آن وقتی که تا گردن در خون حیض در رحم میان فرث و دم [بودی] و شربت خون نوش میکردی چون نظرت را به جای نوری و آسایشی میداشتم تو را هیچ رخ ننمود[۸۲] نومید مباش در لحد نظرت را به جای داریم که خاکت نگزاید اکنون ای زَیْنُ الصّالحین اگر ما را باشی تو را حَدَث ننماید.
الله گفتی حیرت گفتی ای کسی که چشم‌ها در وجه تو متحیراند از نغزی و از سپیدی و از بیعیبی دل خیره شود هرچه از اسم الله پیش دل آید از سُبحانی و پاکی روی و بیعیبی و طرب و سبکی دل از آن جمال که در مخلوقات چنان نبینی این همه نشان کنیزکان و غلامان بهشتی و غیبی باشد که در پرتو حُسن الله بر ایشان زده است پس هرچه تو را از سبحانی و قدّوسی و معشوقی الله و طرب پیش دل آید آن نتیجۀ پرتو الله است خواتین غیبی و بهشتاند و ملوک بهشتاند که در جوار الله آن حسن و بها گرفتهاند اکنون باک مدار از درآوردن ایشان به دل آن حُسن‌های دل‌ربای میتابد از غیب و آن الله است.
جزو چهارم فصل ۲۷۹
اشْهدُ معاینه کردم از احوال خود و دریافت خود و تغیر خود و صنایع آسمان و زمین از عینها[۸۳] و خبر کردم که هیچ کس چو تو نیست در همه صفت‌ها نه در اکرام و نه در علم و نه در رحمت و نه در عزیز کردن و قهر و جذب و اسبال[۸۴]. همه جای پراکنده شده بودم اکنون حاضر شدم بدان‌که چون تو کسی نیست و طالب تو شدم و شهید شاهدی تو شدم دربند طلب چگونگی تو نباشم که دهاقین چندین‌گاه آب میریزند بر زبر دانه‌ها آن همه دانه بازپس پوسیده شود و برود و آب نیز به زمین فروخورد و برود کس نداند که از این آب اثر به اندرون وی چه رساند و آن مایه که آبکی گردد کدام است تا دل بر وی نهد و آن را دوست داند و مقصود داند و زودتر به وی رسد اگر دهقان موقوف آن باشد تا دل بر جایی نهد آنگاه حاصل کند از منافع هرگز نداند و آن منافع حاصل نشود و دهاقین دیگر هم بر آن ترتیب میورزند و منفعت میگیرند اگرچه ندانند تو چگونگی طلبی محروم مانی از خوشی‌ها، دهاقین انبیا علیهم السّلام بیچگونگی کاشتند و منفعت برداشتند چو گفتیم که سبحانیم همه عشق‌ها را جمع آریت و عاشق زار باشیت سبحان عجبا در این عجب عجمی مباش[۸۵] و سرگشته بل که پارسی باش یعنی شکفته[۸۶] چون چیزی بیند که ندیده باشد آگهی و طبع پَز مُرده گشته بشکفد چون غنچه نیز چو پاکی و بیعیبیاش بینی شکفته و خندان شوی هر جزو چون شکوفهها و سبزه به فصل بهار.
میخواستم تا به اشْهَد گفتن خود را به حالتی رسانم نتوانستم گفتم چو به خود خود را بیدار نکردم نیز خود را به خود به حالت خوش نتوانم رسانیدن جز آنکه برجای بیفتم نابیناوار که ای الله مرا راهْ نمایْ، تسمیه بالله آغاز کنم تا الله مرا از کدام در و درگاه و کدام حضرت دیدار دهد.
بامداد قوم را گفتم که دل‌ها بر حالت‌ها منهید چو شما را در انبان روز و شب کرده‌اند بر چرخ فلک این دو انبان را به شکل دو دلو برمیگردانند شما در این انبان همان اندیشیت که گربه اندیشد که من از این انبان برون افتم تا کجا افتم به چاهی یا به زمین درشتی یا به زمین نرمی همچنان‌که بچۀ خُردی که دزدش بدزدد و در میان راه بماند نداند که راه خانه کجاست تا بدانجا باز روم یا گربه را آواره کنند او پیچان آن بماند که خانۀ من کجاست تا بدانجا باز روم گربه خانۀ اصلی میبجوید و تو نمیجویی نی قرارگاه صفّه سرای کوشک ایمان را هرچند روزی بام و در خانۀ عاریتی [را] خلل‌ها استوار کنی و گلاندای، غم ایمان گاهگاهی بخور تا خلل بیاعتقادی راه نیابد در رزان و باغ‌هایِ اعمال صالح که گِردِ سرای ایمان است از سرای ایمان بدین باغ‌ها درآی اوّل رزی است پُرمیوه و آن صلات است دَرِ آن الله اکبر است و حایطهای آن ارکان قیام و رکوع و سجود و مفتاح آن در طهور و وضو، چهار دندانه غسل اعضاء اربعه[۸۷]. کلید را دندان‌ها هموار و استوار باید کژمژ نی تا در دیر نگشاید و آن نگاه داشت سنن و آداب وی است آب‌ها بر میریز و غسل میآر چو باران که بر سر درختان فروآید به بهار، از این چوب خشک دست و پایتان برگ و میوۀ مزه برون آید به تابستان آخرت آن را منگریت که دست و پای فروریزد همچون آن دانه که آب‌هایِ بسیارش دهند او بپوسد و آن ابکی[۸۸] بیش نماند باز برویانندش.
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا خَالِدِینَ [فِیهَا] لَا یَبْغُونَ عَنْهَا حِوَلًا[۸۹]
جزو چهارم فصل ۲۸۰
گفتند در ختنه کردن زنان را شکل ختایان سر برهنه و جامه‌های سیه کرده و مست کرده یکی زن و یکی مرد دست یکدیگر گرفته بودند بازار بازار میآمدند نزد خان[۹۰] اندر میرفتند پایها میکوفتند و سیکی میخوردند و بر قبّهها زنان پستان‌ها برهنه کرده و با مردان سیکی میخوردند و …[۹۱] میکردند جمله زنان از خانه‌ها برون آمده، من در خود نظر کردم گفتم عجبا ما را آرزوها و سوداها از اندرون و ایشان را بیرون چه فرق میان ایشان و ما و این همه صنع الله است و خلق او اینجا معروف و اعتراضِ کجا رود و من در آن ساعت سُست بودم.
گفتم ای الله وعده کرده‌ای که وَ مَا مِنْ دَابَّةٍ [فِی الْأَرْضِ] إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُهَا[۹۲] مرا چون از طریق ظاهر درها برآورده‌ای روزی من از خود بده مرا آن اسباب میّسر نمیکنی هم شاهد خواهم هم شراب و هم سماع و هم مسخره و هم حرمت و هم قدرت و هم مراد و هم مشیّت، الله الهام داد که هِـ و هو الله عبارت است از خوشی‌ها و مرادهای همه مخلوقات و زیادت بینهایت و مشیّت‌های مخلوقات و زیادت بینهایت از من میخُور چنان‌که نحل از گُل‌ها تا همه اجزات عسل شود از آنکه محیی ماییم احیا جز به خوشی نباشد و جز به مراد نباشد و مُمیت ماییم اماتت جز به فراق خوشی و مراد نباشد هرچه خوشی درآید وجود پدید آید هرچه خوشی برود فنا پدید آید همه صُوَر بهشت حور و عَینا[۹۳] از ما چرند جان‌ها عرق‌های ماست ملایکه حال کرم ما است اسباب خوشی‌ها و مرادها چو کفچه است پیش ما چندان‌که میتوانی به قدح ذکر الله از ما میخور از شراب چون مست شدی و سُست گشتی خوشی خوابت دهم چو اصحاب کهف از ما میخور و شُکر ما میکن [تا] زیادت میکنیم یعنی به خلقان خوشی ما میرسان تا تو را زیادت میدهیم چنان‌که ستور با شیر را که علف اندک میخورد و شیر بسیار می‌دهد شکیر یا شکور گویند لا جرم شیرش بیشتر میدهیم.
—–
[۱] نسخه اصل از اینجا شروع مىشود و پیداست که قبل از آن ورقى یا اوراقى افتاده است.
[۲] از معاصرین مصنف است که خود و مادرش او را به سخنان بیهوده و کلمات ناهنجار آزرده خاطر داشتهاند و بهاءولد تاریخ یکی از این مشاجرات را که سنه ۶۰۵ واقع شده ظاهراً به سبب آنکه وی را سخت متأثر و پراکنده دل کرده بود در این کتاب (ص ۷۳) ضبط نموده است. نیز رجوع کنید به: ص ۷۲٫
[۳] به فتح اول و دوم آن است که بول و پیشاب بیاختیار روان شود و در بحرالجواهر و غیاث اللغات به کسر لام ضبط شده و آن سهو است زیرا سلس (به کسر لام) صفت است و بر کسی که بدین بیماری گرفتار باشد اطلاق توان کرد و مناسب مرض صیغه مصدر است نه وصف.
چنان‌که از اشارات بهاءولد در ص ۴، ۳۱، ۴۹، ۵۳، ۹۰ بر میآید وی بدین بیماری گرفتار بوده و از این بابت رنج بسیار میکشیده است.
[۴] متکلمین صفت قدرت را به وجوه مختلف تعریف کرده‌اند از این قرار: صفة تؤثّر وفق الارادة، القدرة عبارة عن سلامة البنیة من الآفات، صفة وجودیة یتأتّی معها الفعل بدلا عن الترک و الترک بدلا عن الفعل و همچنان در حدوث قدرت اختلاف دارند. معتزله و حکما و شیعه معتقدند که قدرت پیش از فعل وجود دارد و اشعریان میگویند: «قدرت به همراه فعل است» نظر به آنکه قدرت را صفتی مستجمع شرائط تأثیر فرض کرده‌اند و بنابر آنکه حدوث قدرت از فعل مستلزم بقاء آن تا زمان فعل است و بقا عرض است و العرض لا یبقی زمانین و هر یک برای اثبات نظر خود ادلّه و شواهد بسیار ذکر کرده‌اند که در کتب کلام نقل شده است.
مصنّف نیز عقیده اشعریان را تأیید میکند زیرا محلّ نزاع قدرت حادثه است، معارف(بهاء ولد)، ج۲، ص: ۱۸۶٫
یعنی قدرت بندگان که مطابق گفته آنان مستند است به ایجاد حق تعالی و حدوث آن به همراه فعل است و بنابراین فرض گفته است که قدرت پیش از فعل سفه است زیرا حاجت به احداث قدرت حین الفعل است نه پیش از آن و حق تعالی حکیم است و ذاتش از عبث و سفه مبرّاست.
برای اطلاع مفصّلتر رجوع کنید به: شرح مواقف، جزو دوم، طبع آستانه، ۱۳۱۱، ص ۲۳۵- ۲۲۹ و شرح طوالع الانوار قاضی بیضاوی موسوم بمطالع الانظار از شمس الدین ابوالثناء محمود بن عبدالرحمن اصفهانی در حاشیه شرح مواقف، جزو اول، ص ۲۶۸ و شرح تجرید الکلام از ملا علی قوشجی در حاشیه همان کتاب، جزو سوم، ص ۱۸۱- ۱۷۸ و شرح عقائد نسفی از سعد الدین تفتازانی، طبع مصر، ۱۳۲۹، ص ۱۵۱ و شرح تجرید از علامه حلّی، طبع صیدا، ص ۱۵۲٫
[۵] آیۀ ۶ و ۷ سورۀ علق: چنین نیست، بی‌گمان انسان سر به طغیان برآورد، از این که خود را بی‌نیاز [و توانگر] بیند.
[۶] آیۀ ۹ سورۀ یس: و در پیشاپیش آنان سدی و در پشتشان هم سدی نهاده‌ایم و بر [دیدگان] آنان پرده‌ای افکنده‌ایم، لذا نمی‌توانند دید.
[۷] بخشی از آیۀ ۱۱ سورۀ یس: تنها کسی را توانی هشدار داد که از پند [کتاب آسمانی] پیروی کند و به نادیده از خدای رحمان بهراسد.
[۸] ظاهرا کلمهیى مانند: ایقنت، یا علمت، افتاده است.
[۹] در این کتاب این کلمه( کذا) همه جا به صورت متن( کذى) کتابت شده است.
[۱۰] بی‌گمان موضوع سؤال
معارف(بهاء ولد)، ج۲، ص: ۱۸۹٫
مؤذن را تب است که عزلش قابل تصوّر است نه عموم کسانی که اذان میگویند و نزد همه فرق اسلامی اذان لاحن (کسی که غلط بخواند) مکروه است. تذکره علامه، طبع ایران ۱۲۷۲، ج ۱، مباحث مربوط به اذان.
[۱۱] عمل کسی که جن و پریان را به عزیمت خواندن حاضر سازد (بر وفق عقیده عامیانه) و نظیر: پریبند، پریسای.
[۱۲] شبیه بدین مطلب در کتاب الحیوان تألیف جاحظ طبع مصر بتحقیق عبد السلام هارون، ج ۴، ص ۵۴ و شفای بوعلی، ج ۲، طبع ایران، ص ۴۰۳ و حیات الحیوان دمیری، طبع مصر ۱۳۳۰، ج ۱، ص ۲۶ سخن رفته است…
[۱۳] این سلیمان را نشناختم و این روایت را نیافتم.
[۱۴] مناسب است با مضمون آیه فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً (سورة الانشراح، آیه ۵) و روایت نبوی: انّ النّصر مع الصّبر و الفرج مع الکرب و الیسر مع العسر منهاج الیقین فی شرح ادب الدنیا و الدین.
[۱۵] ظ: کالخان که در این صورت کاف تشبیه خواهد بود که به غلط منفصل نوشته شده است.
[۱۶] چنین است در اصل یعنی با راء مهمله و این نسبت را در انساب سمعانی و لباب الانساب به دست نیاوردم و محلّی به نام راشجرد در کتب جغرافیا از قبیل ابن خرداد به و احسن التقاسیم و معجم البلدان نیافتم و ظاهراً تحریف است از واشجرد (با واو) که شهری بوده است در قسمت علیای نهر قبادیان واقع در مغرب پل سنگی (قنطرة الحجاره) بر نهر و خشاب و شمال شرقی بلخ و چغانیان…
[۱۷] استعمالی است نادر و ناپسند زیرا در زبان پارسی مذکر و مؤنث وجود ندارد و بدین سبب مطابقه، صفت و موصوف از جهت تأنیث و تذکیر که در زبان عربی شرط است در فارسی معمول نیست و فصحا و بلغاء ایران رویهمرفته تا قرن ششم مطابقه صفت و موصوف را هرچند که از عربی نقل شده باشد ضرور ندانستهاند و غالبا در نظم و نثر صفت جمع را که در عربی به لفظ مفرد مؤنث یا صیغه جمع میآورند مفرد و مذکر آورده‌اند و مصنّف در این جمله برای لفظ فارسی صفت مؤنث آورده است…
[۱۸] آیه قرآن است و در ذیل یادآوری نشده است (قرآن کریم، سوره قریش، آیه ۳).
[۱۹] تفسیر آیاتی است که در آنها حق تعالی به صفت تزیین موصوف شده است از قبیل: کذلِک زَینَّا لِکلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ (الانعام، آیه ۱۰۸) إِنَّ الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَینَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ (النمل، آیه ۴).
[۲۰] مقتبس از حدیث نبوی: ایاکم و خضراء الدّمن. (احادیث مثنوی، انتشارات دانشگاه، ص ۴۳).
[۲۱] بی‌گمان مقصود جماعت کوچی و رحّال معروف است که پیوسته از موضعی به موضع دیگر سفر می‌کنند و شغل مردان ایشان غالبا خرّاطی و ساختن چرخه و دوک زنان و سرسرک (سرسره) و گرفتن کبک و تیهو و فروش آنها و کار زنان حجامت و فالگیری و پیشبینی آینده به طرق مختلف از کفبینی و شانه دیدن و در آینه نگریستن و نوعی از طب بیابانی است و در اصطلاح ایشان را «غرشمار» و «غربت» و «کولی» مینامند…
[۲۲] ظ: الحور الغرّ.
[۲۳] بخشی از آیۀ ۵۶ سورۀ رحمن: پیش از آنان هیچ انسان و هیچ جنی با آنان آمیزش نکرده است.
[۲۴] کنایه است از ترشرویی مانند: سرکه فروختن، سرکهفروش، سرکهفشان، سرکه پیشانی، سرکه جبین…
[۲۵] بخشی از آیۀ ۴ سورۀ منافقون: گویی همانند الوارهای تکیه داده بر دیوارند.
[۲۶] معنی این جمله و وجه ارتباط آن با عبارت پیشین و بازپسین روشن نیست.
[۲۷] ( ۱)- این کلمه را در اصل هم: رحم( به را و حاء مهملتین) و هم: زخم( بزا و خا معجمتین) مى‌توان خواند.
[۲۸] بخشی از آیۀ ۱۷۲ سورۀ اعراف: آیا پروردگار شما نیستم؟
[۲۹] بخشی از آیۀ ۳ سورۀ بقره: کسانی که به غیب ایمان دارند و نماز را برپا می‌دارند.
[۳۰] ظاهرا باید مؤجل باشد نه معجل بر طریق اضافه بیانیه یعنی آنچه به مهلت بدست میآید و در آخرت بدان رسند و آن حوران بهشتند و واضح است که حوران بهشتی در این جهان نصیب مؤمن نمیشوند تا ایشان را «معجل» توان گفت.
[۳۱] بخشی از آیۀ ۳ سورۀ بقره: از آنچه روزیشان داده‌ایم، انفاق می‌کنند.
[۳۲] در اینجا به معنی عالم و حالت است و بدین معنی در این کتاب مکرر استعمال شده است چنان‌که در: ص ۹، س ۱، ص ۹۱، س ۹، ص ۱۲۷، س ۱، ص ۱۳۵، س ۱۵، ص ۱۵۴، س ۸، ۹٫
[۳۳] مقصود کاف خطاب است در «سبحانک» یعنی هرگاه خود را از خدا جدا نبینی و با حق مجتمع باشی تا چنان باشد که خویش را مخاطب سبحانک شناسی در آن حالت از صفات خود که دید آن مقتضی فرق است پاک و منزه خواهی بود و به حکم جمع موصوف میشوی به پاکی و سبحانی.
[۳۴] بخشی از آیۀ ۱۶ سورۀ ق: و ما به او از رگ جان نزدیک‌تریم.
[۳۵] ظاهرا کلمه: «نقصان» زائد است.
[۳۶] کسی که معتقد بوجود حلال و حرام نباشد و ارتکاب محرمات را مباح و روا شمارد و این کلمه صیغه نسبت است بر طریق معمول نزد قدما که حذف تاء مصدری و نظائر آن را از آخر کلمات عربی در موقع نسبت ضرور نشمردهاند مانند: هزیمتی…
[۳۷] از شاگردان فخر الدین رازی است (جع مقدمه مصحح بر معارف بهاءولد، جزو ۱، ۲، ۳، ص لو) و نام او در معارف جزو (۱) ص ۸۲ نیز دیده میشود.
[۳۸] ظاهرا مقصود وی تاج زید است که مردی حکیم مشرب…
[۳۹] اینجا مراد معنی حقیقی این کلمه است یعنی آنچه در گلوگیر کند و فرونرود مقابل گوارنده یعنی آنچه فرورود از گلو و هضم شود و معنی مجازی آن (اندوه گلوگیر) مراد نیست.
[۴۰] چهار عنصر مراد است.
[۴۱] اینجا معنی لغوی این دو کلمه (بینشان و نابود) اراده شده است نه معنی مصطلح در نزد صوفیان زیرا محو در تعبیرات صوفیه عبارت است از دور کردن اوصاف نفوس و یا فنای افعال عبد در فعل حق و آن را در مقابل «اثبات» بکار میبرند و آن ثابت کردن اوصاف قلوب و یا ثابت کردن اسرار است و «فنا» عدم شعور شخص است بهخودیخود و یا فناء وی است از اوصاف خود و این هر دو صفت سالک است و اطلاق آن بر مدبر جهان و حق تعالی روا نیست…
[۴۲] ظاهرا اشاره است به گفته ثالیس ملطی: و هو الذی لا یعرف اسمه فضلا عن هویته الا من نحو افاعیله و ابداعه و تکوینه الاشیاء فلسنا ندرک له اسما من نحو ذاته بل من نحو ذاتنا. (ملل و نحل شهرستانی طبع ایران ۱۲۸۸) و چنان‌که از شرح مواقف بر میآید کسانی که در وضع اسم ادراک حقیقت مسمّی را شرط پنداشتهاند این نظر را پذیرفتهاند زیرا ادراک حقیقت خداوند مقدور هیچ آفریده نیست (شرح مواقف، ج ۳، ص ۱۶۷) و نزدیک است بدان عقیده اسماعیلیه که در تنزیه حق راه افراط پیموده و اطلاق صفت و نفی آن را جائز نشمردهاند.
[۴۳] مقصود آن است که تنها اتصاف بوجود و اطلاق اسم «موجود» را بر حق تعالی جائز دانستهاند ولی قائل آن را نشناختم.
[۴۴] شاهدی است برای استعمال «تکفیر» در معنی متداول (کافر شمردن) که استعمالی است درست برخلاف آنچه بعضی از منتحلین ادب گمان می‌کنند که به جای آن اکفار باید گفت و تکفیر غلط است زیرا در عربی نیامده است و آن ادعایی است ناشی از قلت تتبع چه زمخشری در اساس البلاغة تصریح میکند که تکفیر به معنی مشهور (کسی را نسبت به کفر دادن) صحیح است و حدیث ذیل را: لا تکفّر اهل قبلتک نقل کرده و پس از آن گوید: یقال اکفره و کفّره نسبه الی الکفر (اساس البلاغه، طبع مصر، دار الکتب، در ذیل کفر).
[۴۵] منسوب است به: جند که شهری بوده است در ترکستان واقع در شمال سیحون.
[۴۶] در تعبیرات امروز «کاک» اطلاق میشود بر نوعی از نان که گرد و منبسط است و پس از پختن آن را در تنور میگذارند و سر تنور را میبندند تا به حرارت و گرمی تنور خشک شود و این نوع را در خراسان «قاق» و در طهران «نان دوالکه» گویند… مسکه: ماده چربی که از دوغ و یا شیر گاو و گوسفند و بز گیرند معادل «کره» در محاورات فارسی و «زبد» در عربی و این لغت هم اکنون در حدود طبس استعمال میشود در ماده چربی که از دوغ میگیرند بدینگونه که ماست گاو یا گوسفند و بز را در خیکی فراخسر موسوم به: «تلم» که بر سه پایه چوبین آویخته شود میریزند و آب در آن میافکنند و با چوبی که بر سر آن چهار پره چوبین قرار دارد میزنند و به تدریج آب میریزند تا کف برآورد آنگاه به قوّت چوب را از پایین به بالا و از بالا به پایین در طول تلم میجنبانند تا چربی دوغ بر سر آید و آن را در مشت جمع می‌کنند و گلولهوار میسازند و در آب سرد میریزند و جوشیده آن معروف است به روغن.
[۴۷] کام و شهوت- در نسخه حاضر چندین بار استعمال شده است.
[۴۸] جمع ملبس به معنی پوشش و لباس.
[۴۹] مراد علم خلاف و یا مسائل آن علم است و «خلاف» نوعی است از جدل که موضوع آن فروع مذهب و مسائل فقهی است و بدین سبب در تعریف آن گفتهاند: علمی است که بدان چگونگی ایراد حجج شرعی و دفع شبهه و اعتراضات را در مسائلی که مورد اختلاف فقهاست میتوان شناخت و سبب ظهور این فن همانا اختلافی است که در مسائل فقهی و فتاوای فقهاء اسلام بخصوص ائمه اربعه (ابو حنیفه، مالک، شافعی، احمد حنبل) روی داده بود و پیروان هریک برای اثبات صحت فتوای وی دلیل‌ها آورده و تراشیده بودند و تعصبات مذهبی ایشان را بدین کار وامیداشت و به حقیقت علم خلاف بحث در فروع مسائل است با استنباط ادله آنها و تفاوت وظیفه کسی که خلاف میآموزد با مجتهد از اینجاست که بحث مجتهد از ادلّه احکام برای استنباط است و خلافآموز از آن جهت به بحث در ادله محتاج است که بتواند از فتوای مجتهد دفاع کند. کشف الظنون، طبع آستانه، ج ۱، ص ۴۷۳- ۴۷۲٫
[۵۰] عنوان سلاطین سمرقند است از ملوک خانیه و آل افراسیاب که ایشان را به همین سبب آل خاقان و خاقانیان و ملوک خاقانیه نیز گفتهاند.
[۵۱] درست معلوم نشد کجاست، یاقوت گوید: نوشهر نام نیشابور است (معجم البلدان، طبع مصر، ج ۸، ص ۳۲۷) و میدانیم که نیشابور هرگز جزو ممالک خانیان نبوده است.
محتمل است که نوشهر همان «قصبة الغز» باشد که عربان آن را القریة الجدیدة نامیدهاند و بعدا به نام ینغکنت و ینگیشهر (مرکب از ترکی و فارسی) معروف شده که مرادف است با نوشهر در زبان فارسی و آن شهری بوده است در دو منزلی سیحون (بلدان الخلافة الشرقیة، طبع بغداد، ص ۵۲۹).
[۵۲] مردی وجیه و محتشم از خاندان بزرگ که به فرمان سلاطین در هر شهر گمارده میشد و میان مردم و عمال دیوان واسطه و میانجی بود و دیوان ریاست تحت تدبیر وی قرار داشت…
[۵۳] بخشی از آیۀ ۳ سورۀ طلاق: و او را از جایی که گمان نمی‌برد، روزی رساند.
[۵۴] در تشهد به گفته فقها مقرر است که وقتی مصلّی میگوید «السّلام علیکم و رحمة اللّه» باید ملائکه سوی راست را در نیت آورد و بعضی گفتهاند که کرام الکاتبین را باید در نیت یاد کند که دو ملکند یکی از سوی راست و یکی در سوی چپ و از طرق معصومین روایتی در تشهّد منقولست که در آن سلام بجبرئیل و میکائیل قید شده است و تصور میرود که مصنف بدین مطلب نظر دارد.
رجوع کنید به: احیاء علوم الدین، طبع مصر، ج ۱، ص ۱۱۳ اتحاف السادة المتقین طبع مصر، ج ۳، ص ۸۶ وافی فیض، طبع ایران ۱۳۲۵، ج ۵، ص ۱۱۶٫
[۵۵] ظ: غیبا.
[۵۶] ظ: تخرج.
[۵۷] ظ: کشجر التین.
[۵۸] مقصود دعای تشهّد است و مستند آن روایت ذیل است:
التحیات للّه و الصّلوات و الطیبات السّلام علیک ایها النّبی و رحمة اللّه و برکاته السّلام علینا و علی عباد اللّه الصّالحین فانّکم اذا قلتموها اصابت کلّ عبد للّه صالح فی السّماء و الارض.
[۵۹] ظ: من معاینة
[۶۰] ظ: عبد حى.
[۶۱] از این جمله و جمله بعد از آن دو کلمه به سبب رکاکت حذف شد.
[۶۲] ظ: تمن.
[۶۳] ظ: صبا، الصبا. زیرا( صبا) مقصور است نه ممدود.
[۶۴] ظ: صبا، الصبا. زیرا( صبا) مقصور است نه ممدود.
[۶۵] ظاهرا کسی که اجراء اوامر شاه در روز مظالم و یا تصدی امور مظالم به عهده او بوده است و بدین عنوان معروف است امیرداد حبشی بن آلتونتاق که در سال ۴۹۰ از جانب برکیارق بن ملکشاه (۴۹۸- ۴۸۵) امارت خراسان یافت (ابن الاثیر حوادث سنه ۴۹۰) و امیر داد ابوبکر بن مسعود که نظامی عروضی نام وی را در حکایتی دو بار آورده است (چهار مقاله، طبع طهران ۱۳۳۶، ص ۹۶، ۹۸) و از عبارت متن که این کلمه به صورت اضافه آمده نیز معلوم میشود که عنوان مذکور نشانه یکی از مشاغل درباری یا دیوانی است مانند «امیر بار» و «میر شکار» و «میرآخور» و داد بک (مرکب از فارسی و ترکی) تعبیر دیگر است از آن و حبشی بن آلتونتاق را دادبک نیز خواندهاند. جهان‌گشای جوینی، طبع لیدن، ج ۲، ص ۲٫
[۶۶] ظ: سعد.
[۶۷] آیۀ ۶ سورۀ شرح: آری در جنب دشواری آسانی است.
[۶۸] انّ للّه سبعین الف حجاب من نور و ظلمة لو کشفها لاحترقت سبحات وجهه ما انتهی الیه بصره. احادیث مثنوی، انتشارات دانشگاه طهران، ص ۵۰٫
[۶۹] خرقه جامهیی بوده است آستیندار و پیش بسته که از سر میپوشیدهاند و از سر بدر میآوردهاند و شعار صوفیان بوده است و علت اشتهار آن به خرقه این است که پارههای مختلف و گاهی نیز رنگارنگ بهم آورده و از آنها خرقه میساختهاند و جامهیی سخت به تکلف بوده است و آن را بدین مناسبت مرقعه نیز میگفتهاند (تلبیس ابلیس، طبع مصر، ص ۱۹۱) و خرقه در اصل به معنی پاره و وصله و پینه و بازافکن است و چون عدهیی از صحابه و زهاد تابعین از قبیل مولای متقیان علی (علیه السلام) و عمر و اویس قرنی جامه پینه زده و وصلهدار میپوشیدهاند قدمای صوفیان نیز به متابعت ایشان جامه بیتکلّف و پاره شده و پینه کرده بتن میکردهاند و گاهی هم لباس نو را پاره کرده سپس میپوشیدهاند چنان‌که روش ابوعلی رودباری و شبلی بوده است (تلبیس ابلیس، ص ۲۰۳)…
[۷۰] ظ: باسم معشوقى او المعشوق الذى هو رحمن و رحمة. در حاشیه بخط متن نوشته است:
وقت کلاله را من به اللّه فرستادم که بگیر اللّه به من باز داد من بر او رد مىکردم الى ما لا نهایه که غلام کور و گول و دیوانه فرستى و یا کنیزک بدین صفت من همین عبد و عبادت به تو باز دهم و همین نفقه و زکات که متاع نپایاست به تو باز دهم تا همچنین دست او بر شد که معشوق نزد عاشق چیزى مىاندازد و عاشق به نزد او باز مىاندازد در آن میان خنده شد.
[۷۱] بخشی از آیۀ ۷ سورۀ صف: کیست ستمکارتر از کسی که بر خداوند دروغ بندد.
[۷۲] اضافه تشبیهی است یعنی گوشی که بدلو ماند و دلو ظرف معروف است که برای کشیدن آب بکار میرود و این معنی با «حبّات معانی» مناسبتی ندارد و در حدود طبس نیز اطلاق میشود بر ظرف چوبینی که سر فراخ و دنباله دراز و باریکی دارد و آن را بر دیوار آسیا از جانب تنوره و بر بالای سنگ نصب می‌کنند و گندم و جو در آن میریزند و از آنجا به تدریج در دهانه سنگ آسیا افشانده میشود و ظاهرا مصنف «دلو گوش» بدین مناسبت آورده است.
[۷۳] «شیشه بغدادی» صافی و روشن و تفاوت آن با «شیشه سمرقندی» که از متن حاضر مستفاد میگردد بدین جهت بوده است.
[۷۴] چنین است در متن به همین صورت و حرکات و شاید که: تنگ یا پنگ و خابیه بوده است.
[۷۵] آمیختن آب را با شراب عربان قتل میگویند زیرا قتل به معنی رام کردن و نرم ساختن هم آمده است و چون آب در شراب افکنند از حدّت آن میکاهد…
[۷۶] به فتح اول و دوم و سکون سوم چرکین- در صفحه ۱۴ و ۲۴ از متن حاضر باز هم استعمال شده است.
[۷۷] ظ: جذوب و مسبل.
[۷۸] مرتبه موجوداتی که قائمبهذات است از جواهر و اجسام مقابل عالم عرض که مرتبه موجودات قائم بالغیر است و این تعبیر موافق اصطلاح متکلمین است و نیز «عالم عین» اطلاق میشود بر موجوداتی که به حس ادراک نمیشوند نظیر: عالم عینی و عالم شهادت و عالم خلق و ملک و مقابل آن را عالم غیب و عالم ملکوت و عالم امر میگویند که عبارت است از آنچه به حواس ادراک نتوان کرد و تعبیر دوم از مصطلحات صوفیان است. رجوع کنید به: اصطلاحات الصوفیة، طبع طهران در حاشیه شرح منازل السائرین، ص ۱۳۶ و کشاف اصطلاحات الفنون، طبع کلکته، ج ۳، ص ۱۰۵۳، ۱۰۷۳٫
[۷۹] ساحران فرعون وقتی به موسی ایمان آوردند فرعون دست و پای ایشان را برید چنان‌که در قرآن کریم میخوانیم: قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمِینَ، رَبِّ مُوسی وَ هارُونَ، قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکمْ إِنَّهُ لَکبِیرُکمُ الَّذِی عَلَّمَکمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَأُقَطِّعَنَّ أَیدِیکمْ وَ أَرْجُلَکمْ مِنْ خِلافٍ وَ لَأُصَلِّبَنَّکمْ أَجْمَعِینَ، قالُوا لا ضَیرَ إِنَّا إِلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ (الشعراء، آیه ۴۷، ۴۸، ۴۹).
[۸۰] بخشی از آیۀ ۳۵ سورۀ نور: داستان نورش همچون چراغ‌دانی است که در آن چراغی هست.
[۸۱] چنین است در اصل( یعنى به اضافه های مختفى).
[۸۲] ظاهرا باید چنین باشد: «هیچ ورخج ننمود».
[۸۳] اینجا کلمهیى محو شده است.
[۸۴] فرو گذاشتن ازار و فرو آویختن پرده و در اینجا به معنی به زیر پر کشیدن و حفظ و رعایت کردن است به قرینه استعمال اسم فاعل آن.
[۸۵] در این مورد به معنی بیخبر و غافل است.
[۸۶] بی‌گمان مقصود گل پارسی است که نوعی از ورد است و آن را گل سرخ و گل محمدی و گل گلاب هم مینامند…
[۸۷] کفّین و صورت و دست‌ها تا مرفق و پاها موافق مذهب اهل سنّت که پاها را میشویند نه شیعه که مسح میکشند.
[۸۸] ظ: آبکى.
[۸۹] آیۀ ۱۰۷ و ۱۰۸ سورۀ کهف: بی‌گمان منزلگاه کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند، باغ‌های فردوس است، که جاودانه در آنند [و] از آنجا گرایش به هیچ جا ندارند.
[۹۰] ظاهرا مقصود وی خان وخش است موسوم به چپ خان که در سال ۶۰۰ فرمانروای وخش بوده و بهاءولد نام وی را در معارف آورده است (معارف بهاء ولد، طبع طهران ۱۳۳۳ ص ۳۵۵) نیز رجوع کنید به مقدمه نگارنده بر آن کتاب، ص ل، لز.
[۹۱] کلمهیى به سبب رکاکت حذف شد.
[۹۲] بخشی از آیۀ ۶ سورۀ هود: و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست مگر آنکه روزی او بر خداوند است.
[۹۳] به فتح اول زن چشم درشت و ما امروز به جای حورا و عینا حور عین میگوییم به صیغه جمع و به معنی مفرد استعمال میکنیم.
دیدگاه خود را ثبت کنید
آیا می خواهید به بحث بپیوندید؟در صورت تمایل از راهنمایی رایگان ما استفاده کنید!!