معارف محقق ترمدی – تصحیح استاد فروزانفر – متن ۳۸

قوله تعالی‌ فاعلم انه لا اله الا الله هو چون خلق را از بت‌پرستی و هواپرستی به خداپرستی خواندی خلق دو قسم شدند قومی تسلیم کردند و قومی نکردند تو را نیز ما می‌خوانیم باز به خود چنان‌که باز را بفرستند تا شکار کند بعضی مرغان بگریزند بعضی را بگیرد طبل‌باز[۱] بزنند که تو باز آ.[۲]

قوله تعالی‌ فاعلم أنه‌ هو اشارت است به‌آن خدای که تو را برگزید و بفرستاد از این برگزیدگی و فرستادن بازگرد به برگزیننده و فرستنده هرکه این کلمه لا اله الا الله محمد رسول الله را بر عادت گوید که از کوچکی خو کرده است احمق باشد که هم بر حالت کودکی مانده است و هرکه از تعجب بد و نیک جهان گوید محجوب است و بی‌خبر است از حق و هرکه نه بر طریق اخلاص گوید این کلمۀ اخلاص را چنان بود که آب پاک را با پلیدی بیامیزد با آن آب آمیخته شود غسل کند[۳]. بیت:

سخنی کز تو گشت آلوده‌/ گرچه خوبست گشت بیهوده

و اگر آمیزش وسوسۀ ما سخن حق را متغیر نکردی هفتاد و دو ملت نشدی اهل قبله زیرا همه از قرآن حجت می‌آرند چون با غرض خود آمیختند همچو آبی که با خاک بیامیزی در او چیزی نتوان دیدن و اگر توان دیدن تمام نتوان دیدن و هرکه کلمۀ اخلاص را به اخلاص گوید و از جان و از حقیقت گوید چنان باشد که آب را با کوزۀ پاک از جوی پاک برگیرد و غسل کند و اهل نماز و مناجات گردد و اهل خطاب لبیک گردد. بیت:

هرکه را جان عز لبیک است/ نامه بر نامه پیک بر پیک است

——

[۱] طبلى که وقتى باز را به سوى مرغان پرواز دهند آن طبل را بنوازند تا مرغان برمند و پرواز گیرند. آنندراج.

[۲] مطابق است با آنچه در حقائق سلمى از قول جنید مى‌بینیم: قال الجنید امر الله تعالى نبیه (ص) ان یدعوا الخلق من الاصنام و الاوثان فدعاهم فمن بین مجیب و منکر فدعاه الیه من نفسه و من الخلق و من الاکوان فقال فاعلم انه لا إله الا الله هو و هو الذى یستحق الالهیة دون غیره. و نظیر آن گفته ابن عطاست: امر نبیه (ص) ان یدعوا الخلق الیه ثم قال فاعلم انک الداعى للخلق الى و انا ادعوک منک الى لئلا تلاحظ شیئا من افعالک و اقوالک.

[۳] بیان سخن ابوبکر واسطى است (متوفى بعد از ۳۲۰) که در حقائق سلمى نقل شده است: قال الواسطى من قال لا إله الا الله على العادة فهو احمق و من قالها تعجبا فهو مصروف من الحق و من قالها [لا] على الاخلاص فالشرک وطنه لانه بایاه (کذا و الظاهر بآیاته) یخلص حتى یصیر مخلصا و من قالها على الحقیقة فقد تبتل عن الشواهد.