مولانا جلال الدین – بدیع الزمان فروزانفر – فصل دوم – كمال الدّين ابن العديم

وقتی که مولانا در حلاویه اقامت کرد تدریس آن مدرسه بر عهدۀ کمال الدّین ابوالقاسم
عمربن احمد معروف به ابن العديم قرار گرفته بود که یکی از افراد بيت ابي جراده و خاندان
بنی العدیم به شمار می رفت[۱]. نسب این خاندان منتهی می شود به ابی جراده عامر بن ربیعه
که از صحابۀ امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) بود و خاندان وی در محلۀ بني عقيل واقع
در بصره اقامت داشتند و اولین بار موسی بن عیسی چهارمین فرزند ابی جراده در قرن سوم
به قصد تجارت در حلب رحل اقامت افکند و فرزندان وی به تدریج در این شهر دارای
شهرت و مکنت شدند و از آغاز قرن پنجم که ابوالحسین احمدبن یحیی متوفّی در ۴۲۹ به
تصدّی شغل قضا کامیاب آمد، على التحقيق تا قرن هفتم[۲] و ظاهراً مدتی پس از آن این
منصب به ارث و استحقاق در این دودمان تبدیل می یافت و گاهی نیز منصب تدریس بر

قضا علاوه می شد.
علّت شهرت این خانواده به بنی العدیم ظاهراً آن است که قاضی هبة الله بن احمد با
وجود ثروت و مکنت بیکران همواره در اشعار خود از تنگدستی و درویشی می نالید و
بدین جهت او را عديم یعنی فقیر و بی چیز و خاندانش را بنی العدیم گفتند.

كمال الدّین ابوالقاسم فرزند چهارم هبة الله معروف به عدیم است که در سنۀ ۴۸۸ متولّد
گردید و به اندک سال در علوم و فنون ادب و فقه و حدیث و معرفت رجال تبحّری عظیم و
شهرتی وافی به دست آورد و در حسن خط یکی از استادان زمانه به شمار می رفت و در
شاعری نیز دستی داشت.
بنا به نقل یاقوت حموی که خود در سنۀ ۶۱۹ به خدمت كمال الدّین رسیده، اولین بار
کمال الدّین در سنۀ ۶۱۶ که ۲۸ سال از عمرش می گذشت به تدریس مدرسۀ شادبخت
منصوب شد و ظاهراً بعد از این تاریخ در مدرسۀ حلاویه شغل تدریس یافت[۳] و در حوالی
سنۀ ۶۴۳ این مدرسه را به امر ملک ناصر مرمّت کرد.

ابن العديم چند کتاب مهم تألیف کرده که از آن جمله یکی تاریخ حلب است موسوم به
زبدة الطلب و دیگر کتاب الاخبار المستفادة في ذکر بنی جرادة که آن را به خواهش یاقوت
مدوّن ساخت و دیگر کتاب الدرارى في ذكر الذراری به نام الملك الظاهر و دیگر کتابی در
خط و فنون و آداب آن.
هنگامی که عساکر[۴] خونخوار مغول در سنۀ ۶۵۸ به حلب تاختند، قاضی ابن العديم به
مصر پناه برد و پس از بازگشت مغول، به موطن خود برگشت و در ویرانی آن شهر ابیات
غم انگیز به نظم آورد و دو سال بعد از آن واقعه به سال ۶۶۰ درگذشت.
افلاکی کمال الدّین را نظر به اهمیّت و نفوذ کلمه و وسعت مکنت و جاه ظاهر،
ملک الامرا و ملک مُلک حلب خوانده و در باب محبّت و عنایت او نسبت به مولانا گوید
«مگر ملک الامرای حلب كمال الدّين ابن عدیم ملک مُلک حلب بود. مردی بود فاضل و
علّامۀ عصر و کاردان و صاحبدل و روشن درون، از غایت اعتقاد خدمات متوافر می نمود

و پیوسته ملازم حضرتش می بود از آن جهت که فرزند سلطان العلما بود و به تدریس
مشغول می شد و چون در ذات حضرت مولانا فطانت و ذکاوت عظیم می یافت، در تعلیم و
تفهیم او جد بی حدّ می نمود و از همه طلبۀ علم بیشتر و پیشتر بدو درس می گفت».

و چون كمال الدّين فقيه حنفی بود ناچار باید مولانا رشتۀ فقه و علوم مذهب را در نزد
وی تحصیل کرده باشد.
مدّت اقامت مولانا در شهر حلب معلوم نیست و روایت افلاکی در این باب مضطرب
است و یک جا می گوید مولانا به واسطۀ کرامات مشهور شد و از آفت اشتهار به دمشق
رفت و نیز روایت می کند که سلطان عزّالدّین روم ملک الادبا بدرالدّین یحیی را به خدمت
كمال الدّین روانه کرد تا مولانا را به روم باز آرد و سلطان عزّالدّین روم هیچ کس نتواند بود
جز سلطان عزّالدّین کیکاوس بن کیخسرو (۶۴۴-۶۵۵) که چندین سال پیش از جلوس او
بر تخت سلطنت، مولانا از سفر باز آمده و بر مسند تدریس و فتوا متمکّن شده بود و
بنابراین اگر این روایت صحّتی داشته باشد و سلطان عزّالدّين کس به طلب مولانا فرستاده
باشد ناچار در سفرهای مولانا به دمشق مابین ۶۴۵ و ۶۴۷ بوده است.

—————

[۱]– آن چه راجع به کمال الدّین ابن عدیم و خاندان او در این فصل ذکر شده مستفاد است از معجم الادباء یاقوت، جلد ششم، طبع ۱۹۱۳ (صفحه ۱۸-۴۶).

[۲]– زیرا ابن بطوطه که به سال ۷۲۵ از موطن خود طنجه به بلاد مشرق مسافرت نموده از ناصرالدّین بن العدیم یاد کرده و گوید او قاضی حنفیان حلب بود. رحله ابن بطوطه، جلد اول، طبع مصر (صفحه ۴۳).

[۳]– و چون به روایت افلاکی مولانا در مدرسه حلاویه نزد ابن العدیم به تکمیل و تحصیل علوم اشتغال ورزیده و مسافرت او نیز به شهر حلب على التحقیق در فاصله سنوات (۶۳۰-۶۳۸) اتفاق افتاده پس کمال‌الدّین ابن‌عدیم باید در این تاریخ به تدریس حلاویه منصوب شده باشد.

[۴]– رجوع کنید به تاریخ ابوالفدا، حوادث سنه ۶۶۰ که اشتباهاً نام پدر کمال‌الدّین را عبدالعزیز نوشته است.