مولانا جلال الدین – بدیع الزمان فروزانفر – فصل دوم – مولانا در دمشق

بعد از آن که مولانا مدّتی در حلب به تکمیل نفس و تحصیل علوم پرداخت، عازم
دمشق گردید و مدّت هفت یا چهار سال هم در آن ناحیه مقیم بود و دانش می اندوخت و
معرفت می آموخت.
پیشتر مذکور افتاد که شهر دمشق در این عهد مرکزیت یافته و مجمع علم و دانش و
ملاذ گریختگان فتنه مغول گردیده بود و در همین تاریخ شیخ اکبر محیی الدّین[۱] مراحل

آخرین زندگانی را در این شهر می پیمود و رفتن مولانا که در صدد تحصیل کمال و شیفتۀ
صحبت مردان راه بود به واقع نزدیک است.
رابطۀ دمشق با تاریخ زندگانی مولانا بسیار است و غزلیّات و ابیات مولانا در وصف
شام می رساند که مولانا را با این ناحیه که تابشگاه جمال شمس تبریزی و چنان که بیاید
اولین نقطه ای بوده است که این دو بار دمساز با یک دیگر دیدار کرده اند، سر و سرّی دیگر
است و دو سفر مولانا در فاصله ۶۴۵ و ۶۴۷ و فرستادن پسران خود به دمشق برای
تحصیل هم شاهد این گفتار تواند بود.
به گفتۀ افلاکی«چون حضرت مولانا به دمشق رسید، علمای شهر و اکابر هرکه بودند
او را استقبال کردند و در مدرسۀ مقدّمیه فرود آوردند و خدمات عظیم کردند و او به
ریاضت تمام به علوم دین مشغول شد» و مسلّم است که مولانا کتاب هدایه[۲] فقه را در این
شهر خوانده و به صحبت محيى الدّين[۳] هم نایل آمده است.

توقّف مولانا در دمشق ظاهراً بیش از چهار سال که روایت کرده اند به طول نینجامیده،
چه او در حلب چندی مقیم بوده و در موقع وفات برهان الدّين محقّق (۶۳۸) حضور داشته
و چون مسافرت های او در حدود ۶۳۰ شروع شده است بنابراین آن روایت که مدت
اقامت او را در دمشق به هفت سال می رساند از حیز صحّت به دور خواهد بود.

————

[۱]– محیی‌الدّین محمّد بن على طایی اشبیلی (۵۶۰-۶۳۸) از اجلّه عرفا و اکابر متصوّفه اسلام به شمار است که اصول تصوّف و عرفان را بر قواعد عقلی و اصول علمی متّکی ساخت و آن‌ها را به وجوه استدلال تقریر نمود و چنان که از خود او روایت می کنند ۲۴۰ کتاب تألیف کرده اوست و از همه مهم تر و مشهورتر کتاب فتوحات مکّی است که ظاهراً مفصّل ترین کتب عرفانی باشد و فصوص الحکم که شروح بسیار بر آن نوشته‌اند و از جنبه ادبی مقامی عالی دارد و محیی‌الدّین را در وحدت وجود طریقهای خاص است که عامه فقها و برخی از متصوّفه مانند علاءالدّوله سمنانی (المتوفی ۷۳۶) به سبب آن در مذهب او طعن‌ها کرده‌اند ولی بیشتر آرای عرفا و حکمای قرون اخیر از آن عقیده سرمایه گرفته و تقریباً کتب و آرای محیی‌الدّین مبنای اصلی تصوّف اسلامی از قرن هشتم تا عهد حاضر بوده است.

ادامه پاورقی در صفحه بعد f

g ادامه پاورقی از صفحه قبل

وفات محیی‌الدّین در دمشق واقع شد و او را در صالحیه دمشق دفن کردند و هم اکنون مزار او معروف است و ظاهراً مراد مولانا از کان گوهر در این بیت:

اندر جبل صالح کانیست ز گوهر
زان گوهر ما غرقه دریای دمشقیم

مدفن محیی‌الدّین و «صالح یا صالحه» تحریفی از صالحیه باشد.

[۲]- مقصود «هدایه فی الفروع» می‌باشد که کتابی است در فقه به روش حنفیان تألیف شیخ الاسلام برهان‌الدّین علی بن ابی بکر مرغینانی حنفی (المتوفّی ۵۹۲) و این کتاب مطمح نظر بسیاری از علمای متقدّمین و متأخّرین قرار گرفته و شروح و تعلیقات و حواشی شتی بر آن نوشته اند. برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به کشف الظنون، طبع اسلامبول، جلد دوم (صفحه ۶۴۸-۶۵۴) و این که مولانا کتاب هدایه را در دمشق خوانده مستفاد است از صدر این روایت افلاکی از قول مولانا «مرا در جوانی یاری بود در دمشق که در درس هدایه شریک من بود» و بنا به بعضی روایات کتاب هدایه را مولانا به فرزند خود سلطان ولد درس داده بود.

[۳]– سند این گفتار آن است که کمال‌الدّین حسین خوارزمی در شرح مثنوی موسوم به جواهر الاسرار گوید «دیگر وقتی که حضرت خداوندگار در محروسه دمشق بود چند مدّت با ملک‌العارفین موحّد محقّق کامل الحال و القال شیخ محیی‌الدّین العربی و سیدالمشایخ و المحقّقین شیخ سعد‌الدّین الحموی و زبده السالکین و عمده المشایخ عثمان الرومی و موحّد مدقّق عارف کامل فقیر ربّانی اوحدالدّین کرمانی و ملک المشایخ والمحدثین شیخ صدرالدّین القونوی صحبت فرموده‌اند و حقایق و اسراری که شرح آن طولی دارد با همدیگر بیان کرده» و این سخن به واقع نزدیک است چه از مولانا که مردی متفحّص و طالب و جویای مردان خدا بود دور می نماید که مدّتی در دمشق اقامت گزیند و محیی‌الدّین را با همه شهرت دیدار نکند و از مقالات ولد چلبی در روزنامه حاکمیت ۱۳۴۵ قمری (مجموعه یادداشت‌ها و مقالات آقای کاظم زاده ایرانشهر) مستفاد است که مولانا در موقعی که با پدرش به شام وارد گردید محیی‌الدّین را زیارت کرد و هنگام بازگشت مولانا جلال‌الدّین پشت سر پدر می‌رفت محیی‌الدّین گفت سبحان الله اقیانوسی از پی یک دریاچه می رود.