مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: تمثیل خواب و بیداری و رؤیای صادق

عرفا و فلاسفه هر دو برای تجسم و تمثیل حالت انقطاع از شواغل جسمانی و حصول قوت روحانی، نمودار حالت خواب را ذکر می‌کنند که مرگ کوچک و حشر اصغر است؛ چنان‌که بیداری نیز نمودار بعث قیامت کبری و حشر اکبر است.

می‌گویند که چون روح انسانی در خواب موقتاً از علایق مادی آزاد می‌شود؛ خودبه‌خود حالت صفا و نورانیت ذاتی او بروز می‌کند و جنبۀ ارتباط او با عالم مجردات یا فرشتگان آسمانی و ملائکۀ مقربین قوت می‌گیرد؛ بدین سبب ممکن است که به صورت رؤیای صادق حقایقی بر وی الهام شود که در بیداری از درک و دریافت آن عاجز بود؛ یا حوادث قبل از وقوع بر وی مکشوف گردد؛ و واقعه‌یی را در خواب ببیند که پس از چندی در بیداری خواهد دید؛ باز تکرار می‌کنم که رؤیای صادق را انکار نباید کرد.

هست ما را خواب و بیداری ما/ بر نشان مرگ و مَحشَر دو گُوا [۱]

***

در زمان خواب چون آزاد شد/ زان مکان بنگر که جان چون شاد شد

روح از ظلم طبیعت باز رَست/ مرد زندانی ز فکر حبس جست

***

همچو گرمابه که تَفسیده بُوَد/ تنگ آیی جانت پَجسیده شود

یا که کفش تنگ‌پوشی ای غَوی/ در بیابان فَراخی می‌روی

آن فراخی بیابان تنگ گشت/ بر تو زندان آمد آن صحرا و دشت

خواب تو، آن کفش بیرون کردن است/ که زمانی جانت از زندان برست

اولیا را خواب، مُلک است ای فُلان/ همچو آن اصحاب کهف اندر جهان

خواب می‌بینند و آنجا خواب نی/ در عَدَم درمی‌روند و باب نی

***

هر شبی از دام تن ارواح را/ می‌رهانی می‌کنی اَلواح را

می‌رهند ارواح، هر شب زین قفس/ فارغان، نی حاکم و محکوم کس

شب ز زندان بی‌خبر زندانیان/ شب ز دولت بی‌خبر سُلطانیان

نی غم و اندیشۀ سود و زیان/ نی خیال این فُلان و آن فُلان

حال عارف، این بُوَد بی‌خواب هم/ گفت ایزد هُم رُقودٌ زین مَرَم

اشاره به آیۀ شریفۀ قرآن کریم در صفت اصحاب کهف «وَ تَحْسَبُهُمْ اَیقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْیمِینِ وَ ذاتَ الشِّمالِ: سورۀ کهف ج ۱۵».

چون‌که نور صُبح‌دَم سر برزَند/ کرکس زرین گردون پر زند^[۲]

فالِقُ اُلاِصباح اِسرافیل‌وار/ جمله را در صورت آرَد زان دیار

روح‌های مُنبَسط را تن کُند/ هر تنی را باز آبستن کُند

اسب جان‌ها را کُند عاری ز زین/ سِر اَلنَومُ اَخُو اَلمَوت^[۳] است این

اقتباس است از حدیث نبوی «النوم اخو الموت و لا یموت اهل الجنة»[۴]

لیک بهر آن‌که روز آیند باز/ برنَهد بر پایشان بند دراز

تا که روزش واکشد زان مَرغزار/ وز چراگاه آرَدَش در زیر بار

کاش چون اصحاب کَهف این روح را/ حِفظ کردی یا چو کشتی نوح را

تا ازین طوفان بیداری و هوش/ وارهیدی این ضمیر و چشم و گوش

توضیحاً در آیۀ شریفۀ قرآن مجید نیز حالت مرگ و خواب با بهترین و شیواترین عبارت بیان شده است:

«الله یتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَیمْسِک الَّتِی قَضی عَلَیهَا الْمَوْتَ وَ یرْسِلُ الْأُخْری إِلی اَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یتَفَکرُونَ: سورۀ زمر ج ۲۳ آیه۴۲»

[۱]  دنبالۀ این بیت در صفحه ۱۴۴طبع شده است.

[۲]  این بیت که از جنبۀ جزالت و استحکام لفظی و حسن تشبیه به یک دیوان می‌ارزد از نسخۀ طبع نیکلسون افتاده است.

[۳]  رسم الخط «اخ الموت» نیز که در بعضی نسخ نوشته‌اند صحیح است.

[۴]  هم مولوی گفته است در دفتر چهارم مثنوی: نوم ما چون شد اخ الموت ای فلان/ زین برادر آن برادر را بدان.