مولوی‌نامه – جلد اول – تقسیم‌بندی عقاید و افکار مولوی

من به‌طور کلی عقاید و افکار مولوی را در چهار دسته یا چهار قسم تقسیم‌بندی کرده‌ام که در این سخنرانی نمونه‌یی از هرکدام را ذکر و تفصیل را به همان رسالۀ مستقل که در دست تألیف دارم محول می‌کنم.

مجموع افکار و عقاید مولانا را به نظر این حقیر می‌توان در چهار دسته تقسیم کرد.

۱- آداب و رسوم اخلاقی و اجتماعی

۲- مسائل شرعی فقهی و امور مذهبی

۳- اصول کلامی و فلسفی

۴- عقاید عرفانی یا عشق و عرفان که شامل بحث در مسلک خاص عرفانی و تصوف مولوی می‌شود.

خدا رحمت کند مرحوم تلمذ حسین صاحب مرآت المثنوی را که قدمی بزرگ در راه تجزیه و تحلیل مثنوی شریف برداشته و کتابی جامع قصص و آیات قرآنی و احادیث نبوی و مطالب علمی و اعتقادی که در آن منظومۀ آسمانی پراکنده است نوشته که چون اولین قدم است البته نمی‌توان انتظار داشت که از هر جهت کامل و بی‌عیب و نقص باشد؛ چه بسیار مطالب علمی و اعتقادی و هم‌چنین اشعار مناسب هر مقامی که از قلم او افتاده است و این حقیر در نسخۀ خود تا آنجا که ممکن بوده است ذیل بر آن نوشته‌ام.

مرحوم نیکلسن ۱۸۶۸-۱۹۴۵ م که حدود سی سال یا متجاوز از عمر ۷۷ سالۀ خود را در راه شناختن و شناساندن مولوی به کار برده و بزرگترین خدمت را در تصحیح متن مثنوی و شرح و ترجمۀ آن به انگلیسی انجام داده است؛ هم در مقدمۀ تفسیر مثنوی خود بخشی مختصر از عقاید متفرقۀ مولوی را استخراج کرده که به همت یکی از معاصران باذوق ما به فارسی ترجمه شده است.

نیکلسن و تلمذ حسین هیچ‌کدام برای جمع‌آوری افکار و عقاید مولانا ضابطۀ کلی و تقسیم‌بندی منطقی بدست نداده‌اند تا دیگران هم از روی ضابطۀ ایشان برای این منظور مفتاحی در دست داشته باشند.

خلاصه این‌که می‌خواهم عرض کنم این تقسیم‌بندی که من کردم هیچ سابقه ندارد؛ این خود موضوع همان رسالۀ مستقل من است که خواستم نمونۀ آن را در این سخنرانی گفته باشم و مخصوصاً این مطالب را برای آن می‌گویم که راهنما و سرمشق و مفتاحی برای کار آن دسته از دانشجویان و طالبان علم و معرفت باشد که می‌خواهند دنبال کار ما را بگیرند و در آثار مولوی کار کنند؛ امید است که مساعی گذشتگان را نادیده نگذارند و ما و کسان دیگر را که در این زمینه‌ها رنج برده و جاده را برای آیندگان هموار ساخته‌ایم از دعای خیر فراموش نکنند.

قبل از این‌که نموداری از مسائل و مباحث چهارگانۀ فوق را ذکر کنم یکی از مطالب کلی را که پایۀ بسیاری از معتقدات اساسی مولانا و در همه‌جا به‌منزلۀ شعار مسلک و کلید رمز برای کشف عقاید علمی و عرفانی اوست توضیح می‌دهم و بعد از آن به ذکر نمونه‌های اقسام چهارگانه می‌پردازم.