مولوی‌نامه – جلد اول – شخصیت سوم یا سومین مرحله از مراحل علمی و عرفانی مولوی

شخصیت سوم مولانا از حدود ۶۴۲ شروع می‌شود که به شمس الدین محمد تبریزی برخورد و در اثر صحبت و جذبۀ روحانی وی به کلی احوال و عقاید وی دیگرگون شد به طوری که هر دو شخصیت طریقتی و شریعتی او مبدل به حقیقت صرف گردید و به جایی رسید که می‌گفت:

با دو عالم عشق را بیگانگی است/ واندر او هفتاد و دو دیوانگی است

***

آزمودم عقل دوراندیش را/ بعد از این دیوانه خواهم خویش را

زین خرد جاهل همی باید شدن/ دست در دیوانگی باید زدن

سلطان ولد فرزند نامدار مولوی دربارۀ حالت وی پس از وصول به شمس تبریزی می‌گوید:

شیخ مفتی ز عشق شاعر شد/ گشت خمار اگرچه زاهد بد

به ز خمری که بود از انگور/ جان نوری نخورد جز می نور

شخصیت سوم مولانا که صورت نهائی و فعلیت اخیر اوست از ۳۹ سالگی تا ۶۸ سالگی یعنی از ۶۴۲ تا ۶۷۲ که پایان زندگانی اوست همچنان با نهایت گرمی و روزافزونی دوام و استمرار داشت و در جذبۀ عشق و شور حال به مقامی از توحید رسید که به قول خودش از کفر و ایمان و قهر و لطف بالاتر بود.

زان‌که عاشق در دم نقد است مست/ لاجرم از کفر و ایمان برترست

کفر و ایمان هر دو خود دربان اوست/ کوست مغز و کفر و دین او را دو پوست

***

خود طواف آن‌که او شه‌بین بود/ فوق قهر و لطف و کفر و دین بود

***

ملت عشق از همه دین‌ها جداست/ عاشقان را مذهب و ملت خداست

***

غیر هفتاد و دو ملت کیش او/ تخت شاهان تخته‌بندی پیش او

سخت پنهان‌ست و پیدا حیرتش/ جان سلطانان جان در حسرتش

مطرب عشق این زند وقت سماع/ بندگی بند و خداوندی صداع

در طریقۀ مولوی و شخصیت نهایی او بهترین و کم‌خطرترین راه برای رسیدن به سرمنزل کمال انسانی و مقام انسان کامل همانا عشق است نه عقل؛ و بدین سبب همه‌جا جنون عشق و شور و حال را بر عقل ترجیح می‌دهد و می‌گوید:

عقل سر تیزست لیکن پای سُست/ زان‌که دل ویران شده است و تَن دُرست

***

بحث عقلی گر دُر و مَرجان بود/ آن دگر باشد که بحث جان بود

بحث جان اندر مقامی دیگرست/ بادۀ جان را قوامی دیگرست

دربارۀ احوال عشق و شور و جذبۀ مولانا در مقالات و سخنرانی‌های دیگر خود شرح داده و آنچه ضرورت داشته است گفته‌ام، دیگر اینجا به طول مقال نمی‌پردازم، در مباحث بعد هرکجا لازم بود از این قبیل احوال و اشعار نقل خواهم کرد.

اینک می‌پردازم به انواع و اقسام عقاید و افکار مولوی