مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: عقاید عرفانی و مسلک خاص مولوی – ۷۸ – در هر زمان از میان برگزیدگان الهی فردی که اصلح از همۀ صالحان آن عصر باشد برای رستگاری بشر مبعوث می‌شود

باز در همان معنی ولایت تکمیلی و پیوند ناقص به کامل که در فصول پیش گفتیم مولوی به تقریر دیگر می‌گوید:

در هر دوری از ادوار و هر عصری از اعصار ناچار ولی‌عصر و حجت یزدانی که میزان کفر و ایمان و فیصل حق و باطل است وجود دارد؛ و در هر زمان فردی که اصلح از همۀ صالحان است؛ یعنی آن‌کس که در آن عصر از همۀ افراد بشر لایق‌تر و شایسته‌تر برای گزاردن رسالت و نیابت الهی باشد، از میان برگزیدگان مقرب درگاه خدا برای هدایت و رستگاری و اصلاح امور روحانی بشر مبعوث می‌شود؛ که دعوت جاهلان و دستگیری گمراهان و تکمیل ناقصان و فعلیت دادن قوای استعدادی نهفتۀ بشر، بر عهدۀ رسالت اوست؛ و همین فرد اصلح مصداق خلیفة الله و حقیقت انسان کامل است که او را از باب اتحاد ظاهر و مظهر و تجلی یا تجسّد لاهوت در ناسوت به منصب خلافت و نیابت الهی اختصاص می‌دهیم؛ و کسی که به این افراد دسترس داشته باشد در بهشت امن آرمیده و از رنج تحری و قیاس و اجتهاد آسوده است؛ و طریق کمال انسانی و تکلیف روحانی سایر افراد بشر این است که آن فرد اصلح را به پیشوایی برگزینند و او را قبلۀ افعال و اعمال خود قرار بدهند و هیچ‌گاه روی از آن قبله برنگردانند.

در دفتر ششم در ضمن مکالمۀ «دلقک با سید ترمد» می‌گوید:

در میان صالحان یک اصلحی است/ بر سر توقیعش از سلطان صَحی^[۱] است
کآن دعا شد با اجابت مُقترن/ کفو او نبود کبار اِنس و جن
در مری‌اش^[۲] آنکه حُلو و حامض است/ حجت ایشان بر حق داحِض است

که چو ما او را به خود افراشتیم/ عذر و حجت از میان برداشتیم
قبله را چون کرد دست حق عیان/ پس تحری بعد از آن مردود دان
هین بگردان از تحری رو و سر/ که پدید آمد معاد و مستقر
یک زمان زین قبله گر ذاهِل^[۳] شوی/ سُخرۀ هر قبلۀ باطل شوی
چون شوی تمییز دِه را ناسپاس/ بجهد از تو خطرة قبله‌شناس
گر از این انبار خواهی بِرّ و^[۴] بُرّ/ نیم ساعت هم ز هم‌دردان^[۵] مبُر
کاندر آن دَم که ببری زین معین/ مبتلا گردی تو با بِئسَ القَرین

[۱] یعنی بر سر توقیع فرمان او سلطان حقیقی «صح» نوشته است.

[۲] کلمۀ «مری» به کسر میم ممالۀ «مراء» به معنی مجادله و مخاصمت و لج‌بازی کردن است.

[۳] ذاهل یعنی غافل.

[۴] برد بر: خ.

[۵] نیم ساعت روز همراهان: خ.