مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: انواع حدوث

چون از انواع حدوث گفت‌وگو رفت، ناچار باید آن را هم به قدر لزوم تفسیر کنیم.

حدوث زمانی، آن است که وجود امر حادث، مسبوق به عدم زمانی باشد؛ نظیر حادث امروزی که دیروز وجود نداشت، و آنچه فردا وجود می‌گیرد که امروز نبود.

۲- حدوث ذاتی: آن است که مسبوق به عدم ذاتی باشد، مانند صدور معلول از علت تامّه که در خارج تقارن وجودی دارند اما در تعقل ذهنی چنان است که علت ذاتاً بر معلولش مقدم است چندان‌که می‌توانیم علامت ترتب وجودی و سبق و لحوق ذاتی را در لفظ بیاوریم و بگوییم «معلول پس از علت وجود گرفته است» و «وجدت العلة فوجد المعلول».

۳- حدوث دهری: که محقق داماد و پیروان او می‌گویند تقریباً مانند حدوث زمانی است از این جهت که مثل حدوث زمانی مسبوق است به «عدم انفکاکی» یعنی نوعی از تقدم و تأخّر و سبق و لحوق که انفکاک سابق و لاحق و جدا شدن قبل و بعد از یکدیگر در آن متصور است: نه «عدم تقارنی» چنان‌که در حدوث ذاتی و تقدم و تأخر علت و معلول است.

اما تفاوت حدوث دهری با حدوث زمانی از این جهت است که سبق انفکاکی حدوث دهری در سلسلۀ طولیه یعنی رشتۀ مترتب به هم پیوستۀ علل و معلولات است؛ برخلاف حدوث زمانی که سبق و لحوقش در سلسلۀ عرضیه است.

سلسلۀ عرضیه در مقابل طولیه به موجوداتی گفته می‌شود که مابین آن‌ها ترتب و رابطۀ تقدم و تأخر علت و معلول نباشد نظیر«عقول متکافئه» و موجودات محسوس عالم اجسام.