مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: زمان – دهر – سرمد

۱- زمان: در اصطلاح حکما ظرف نسبت متغیر است به متغیر؛ مانند نسبت حوادث یومی و موجودات امروزی و دیروزی به یکدیگر.

۲- دهر: ظرف نسبت اشیاء متغیر است به ثابت، نظیر متغیرات زمانی و ثابتات ازلی که چون این دو امر را به هم نسبت دهیم ظرف نسبتشان وعاء «دهر» است؛ و بدین‌جهت می‌گویند که همۀ متغیرات و متفرقات زمانی در وعاء دهر به وجود دهری ثابت و مجتمع‌اند.

۳- سرمد: وعاء نسبت ثابت است به ثابت، مانند نسبت اسماء و صفات الهی به یکدیگر؛ و بدین سبب می‌گویند که «سرمد» روح «دهر» است، چنان‌که «دهر» روح «زمان» است.

***

و به همین اعتبار است که موجودات عالم را به چهار قسم «آنی – زمانی – دهری – سرمدی» تقسیم می‌کنند.

و موجودات زمانی خود بر چند نوع است؛ یکی «زمانی بالذات» یعنی خود زمان که زمانی بودن آن ذاتی است و احتیاج به زمان دیگر ندارد؛ نظیر این‌که همه چیز به واسطۀ نور، روشن است، اما خود روشنایی نور، ذاتی است و احتیاج به نور دیگر ندارد.

دیگر موجود زمانی بر وجه انطباق بر زمان مثل «حرکت قطعیه»؛ سدیگر موجود زمانی نه بر وجه انطباق بر زمان مانند «حرکت توسطیه» که در ذیل آن را تفسیر می‌کنیم.