مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: برهان صدر المتألهین در ابطال تناسخ

ملاصدرا در حکمت متعالیه دلیلی خاص بر ابطال تناسخ دارد که مبتنی بر عقاید و آراء فلسفی خود اوست.

خلاصۀ دلیل او این است که نفس تعلق ذاتی به بدن عنصری دارد و مابین آن‌ها ترکیب طبیعی اتحادی است و نفس و بدن هر دو باهم به حرکت جوهری استکمالی از مقام قوه و استعداد به مرتبۀ فعلیت و کمال لایق به حال خود می‌رسند؛ و همۀ نفوس جزوی در همین نشئۀ حیات جسمانی، درجات استکمال را می‌پیمایند خواه به طرف سعادت باشد، یا به جانب شقاوت؛ و هر چیزی که به مقام فعلیت و کمال نوعی خود رسید محال است که دیگربار به مرتبۀ قوه و نقص ذاتی برگشت داشته باشد چنان‌که محال است که حیوان دوباره به صورت نطفه و جنین برگردد و دورۀ تکمیل را از سر گیرد.

پس اگر نفس مستنسخ از بدنی به بدن دیگر حلول کرد؛ خواه در حال نطفه و جنین و خواه برتر از آن باشد، مستلزم این است که از یک طرف که نفس است مرتبۀ فعلیت، و از آن طرف که بدن است مرتبۀ قویت داشته باشد؛ و ترکیب اتحادی طبیعی مابین دو امر که یکی بالقوه و یکی بالفعل باشد محال است؛ و از قواعد مسلم حکمت است که گویند حکم هریک از دو طرف اتحاد، حکم آن دیگر است.

***

راقم سطور گوید که برهان صدر المتالهین چنان‌که اشاره شد مبتنی بر سه مقدمه است که در جزو آراء و عقاید خاص خود اوست؛ یکی حرکت جوهریه؛ دیگر این‌که نفس ناطقۀ انسانی جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء است. سوم این‌که مابین بدن عنصری و نفس علوی ترکیب طبیعی اتحادی است؛ و بدن طبیعی ظل نفس مجرد ملکوتی است.

پیداست که اگر به این مبانی خلل برسد و یکی از مقدمات یا پایه‌های برهان سست باشد، اساس استدلال مختل و منهدم خواهد گردید و چه بسا از ارباب حکمت و فلسفه که به هیچ‌کدام از آن سه مقدمه معتقد نیستند؛ و از این جهت دلیل ملاصدرا نیز برهان مسلمی نیست که مورد اتفاق و پسند همه و لاقل اکثر فلاسفه باشد؛ اما برای کسی که آن اصول را پذیرفته باشد بهترین دلیل است.