مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: قاعدۀ تجدد امثال ریشۀ کهن حرکت جوهری ملاصدرا است

به نظر نگارنده ظاهر این است که اصل و ریشۀ کهن «حرکت جوهری» که در فلسفۀ ملاصدرا بارور شده و شهرت گرفته همان قاعدۀ تجدد امثال و تبدل امثال است که از دیرباز مابین عرفا و صوفیه معروف بوده است؛ و به عقیدۀ این حقیر عمدۀ مشکلات و اعتراضات که بر حرکت جوهری شده است؛ مخصوصاً عویصۀ «بقاء موضوع» که ملاصدرا به تصویر «هیولای متحصل بصورة ما» به اعتقاد خود آن را حل می‌کند، ناشی از همین لفظ «حرکت است»؛ چرا که حرکت به هر قسم از اقسامش خواه حرکت اینی و کمی و کیفی و وضعی که مورد اتفاق جمهور حکما و متکلمان است و خواه حرکت در مقولۀ جوهر که مختار طریقۀ ملاصدرا، و مردود مشرب فلاسفۀ مشائی است؛ همه احتیاج به بقای موضوع حرکت دارد؛ و تصویر بقای موضوع در حرکت جوهری به طوری که ملاصدرا در حکمت متعالیه به شرح و تفصیل هرچه تمام‌تر گفته از مسائل بسیار لطیف ذوقی است که فهمش دشوار و دور از ذهن‌های عادی است.

اما مشکل ربط حادث به قدیم و انفکاک معلول و علت از یکدیگر در هر دو قاعدۀ «تجدد امثال» و «حرکت جوهری» جاری است؛ بلکه در تجدد امثال عقده‌اش سخت‌تر و حلش دشوارتر است: چرا که در تجدد امثال قضیۀ وجود و عدم و «خلع و لبس» است؛ اما در حرکت جوهری سیر استکمالی است به طور «لبس بعد از لبس» و «ایس بعد از ایس».

در مباحث قبل به پاره‌ای از جهات فرق مابین تجدد امثال و حرکت جوهری اشاره کرده‌ایم[۱] عجالةً به همین مقدار بسنده می‌کنیم.

[۱] ص ۱۶۷ مجلد اول طبع شده.