رسالۀ سپهسالار – قِسم دوّم – فصل سوّم – در ذکرِ مناقبِ حضرتِ خداوندگار – نَفْسِ روزه دار

و این جمله که ذکر رفت صومِ ظاهری بوده است، صومِ باطنِ ایشان که عبارت از ترکِ ما سِوَی الله[۱] است ایشان را حاصل شده بود، کَما قالَ اَهْلُ الْمَعرِفَة: اَلصَّوْمَ ثَلثَةٌ: صَوْمَ الْعامِّ وَ صَوْمَ الْخاصِّ وَ صَوْمُ الْأَخَصِّ، فَصَوْمَ الْعامِّ تَرکُ الْأَکْلِ وَالشُّربِ، وَ صَوْمُ الْخاصِّ مُحافَظَةُ الْجَوارِحِ وَ اَلاعضاءِ وَ صَوْمَ الْأَخَصِّ تَرکُ ما سِوَی الله[۲]. روزی که در خانه طبخ و تکلف بودی با اهلِ خانه متغیر بودندی و روزی که از اسبابِ اغذیه و تکلف کمتر بودی بشاشتِ عظیم فرمودندی و به اصحابِ خانه عنایاتِ بسیار کردندی و گفتندی که: امروز نورِ فقر در جبینِ اصحابِ این خانه لایح است و پیوسته افتخار به فقرا داشتندی، چنان‌که حضرتِ رَسول اَکرم صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَسَلَّم در مناجات فرمودی: اَللّهُمَّ أَحینی مِسکیناً وَ أَمِتْنی مِسکیناً وَ احشُرنی فی زُمْرَةِ الْمَساکین[۳] و خداوندگار خود در تمامتِ امور متابعتِ آن حضرت فرمودندی، در فقر نیز تتبع بدان حضرت می‌کردندی، چنان‌که می‌فرماید:

طاق و طُرنب فقر و فنا از گزاف نیست
هر جا که دود آمد بی‌آتشی نبود

گر نیست عشق را سرِ ما و هوای ما

چون از گزافه او دل و دستار ما ربود [۴]

و در غزلی دیگر می‌فرماید رَضی اللهُ عَنْه:

کشتۀ شهوت پلید کشتۀ عشق است پاک
عشق زده خیمه‌‌یی زان سوی پاک و پلید

جمله دل عاشقان خیمه زده گردِ فقر
فقر چو شیخ الشیوخ، جملۀ دل‌ها مرید [۵]

و در محلِّ دیگر باز می‌فرماید:

آتش عشق لامکان، سوخته پاک جسمِ من
گوهرِ فقر بر میان، بر مثلِ سمندری [۶]

و در جای دیگر می‌فرماید:

هر بشری که صاف شد در دو جهان ورا دلی

دید غرض که فقر بُد بانگِ الست را بلی [۷]

شیخ بدرالدّینِ تبریزی[۸] که در شعبدۀ کیمیا و سیمیا آیتی بود و مرید و عاشقِ آن حضرت، در وقتی که ملازم بود چون فقر و فاقۀ اصحاب را می‌دید و مجاهده و ریاضاتِ ایشان مشاهده می‌کرد، با جمعی از آن جمله تقریر می‌کرد که: اگر حضرتِ خداوندگار اشارت فرماید تدبیری کنم که اصحاب را رفقی در معیشت حاصل گردد و وجهی طایل ملازمان را مهیّا باشد تا بدان انتعاش کنند، و جمعی اصحاب جهتِ تعلیمِ کیمیا با او ملازم می‌بودند. چون این معنی به سمعِ اشرفِ خداوندگار رسید غضب عظیم فرمود و از سرِ حدّتِ تمام بدرالدّین را بخواند و فرمود: هرچندان که اصحاب را به فقر ترغیب می‌دهم و متاعِ دنیاوی را به چشمِ ایشان خوار می‌گردانم تو خلافِ من آمده‌‌ای و به دنیاشان رهبری می‌کنی و به قهقرا به دوزخ می‌کشانی، این نوبت معاف است، اگر دیگر در این باب دَم زنی سر به باد دهی، و عاقبت چنان شد که فرمودند.
وقتی که سلاطین و امرا جهتِ اسبابِ ما سیم و زر فرستادندی خداوندگارِ ما در خانۀ شیخ صلاح الدّین زرکوب فرستادی و در آخر به خانۀ چلبی حسام الدّین[۹] قَدَّسَ اللهُ رُوحهما فرستادی و قطعاً جهتِ اهلِ بیت چیزی نگذاشتی، مگر سخت ضرورت بودی و حضرتِ سلطان ولد رَضی اللهُ عَنْه التماس کردی، بعد از آن اندک چیزی بدیشان دادی.

——————————

[۱] آنچه سوای ذات باری‌تعالی باشد.

[۲] به گفته اهل معرفت، روزه بر سه قسم است. روزۀ عام، روزۀ خاص و روزه خاص خاصان. روزه عام امتناع از خوردن و نوشیدن، روزه خاص محافظت اعضاء و جوارح از حرام و روزه خاص خاصان ترک همه چیز جز خدا.

[۳] حدیث از پیامبر اکرم: خداوندا مرا فقیر زنده بدار و فقیر بمیران و مرا در ردیف فقیران محشور گردان.

[۴] ابیات ۱۴ و ۱۵ غزل ۸۶۳ مولانا.

[۵] با اندکی اختلاف ابیات ۵ و ۶ غزل ۸۹۰ مولانا.

[۶] با اندکی اختلاف بیت ۳ غزل ۲۴۷۹ مولانا

[۷] بیت اول غزل ۲۴۹۲ مولانا.

[۸] حواشی استاد نفیسی: در مناقب العارفین افلاکی نام او شش جا آمده و از آنجا معلوم می‌شود که وی کیمیاگر و معمار بوده و معماری قبر جلال الدین محمد را در قونیه او کرده است و از اصحاب معروف جلال الدین محمد بوده و در آن کتاب نیز مطالبی در باب کیمیاگری این بدرالدین تبریزی هست و از این قرار وی پس از ۵ جمادی الاخرۀ ۶۷۲ که جلال الدین محمد درگذشته زنده بوده است.

[۹] بخشی از حواشی استاد نفیسی: چلبی کلمه‌ای است که اشتیاق آن هنوز درست آشکار نیست و چیزی که مسلم است این است که نخست در قرن هفتم در آسیای صغیر و در قلمرو سلجوقیان روم به عنوان لقب در حق پیشوایان روحانی به کار رفته و سپس در دربار آل عثمان در لقب شاهزادگان هم به کار برده‌اند. در این کتاب مراد از چلبی مطلق یا (بندگی چلبیی) همان چلبی حسام الدّین حسن بن محمد بن حسن ارموی معروف به اخی ترک عارف مشهور است که یکی از نزدیک‌ترین اصحاب مولانا جلال الدّین بود و پس از مرگ او جانشین وی و پیشرو طریقۀ مولوی شد و در ۶۸۳ درگذشت.