شرح مثنوی بدیع‌الزمان فروزانفر – دفتر اوّل – بخش ۱۲۴ – در بَیانِ آن که چُنان که گدا عاشقِ کَرَم است و عاشِق کَریم، کَرَمِ کَریم هم عاشقِ گداست.

ضعاف: جمع ضعیف به معنی ناتوان و بی‌نوا، تهی دست، اندک مایه.

و الضحی: سوره‌ی نود و سوم است از سوره‌های قرآن کریم، مقصود این آیه است: وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ. (ای پیمبر بر روی گدای سائل داد مزن.) و الضحی، آیه‌ی ۱۰٫

مفسران آن را به ظاهر گرفته و بعضی گفته‌اند که مقصود طالب علم و جویای حقایق توحید است و بر این نکته چیزی نیفزوده‌اند. جع: تفسیر طبری، طبع مصر، ج ۳، ص ۱۲۸، تبیان طوسی، طبع ایران، ج ۲، ص ۷۸۱، تفسیر امام فخر رازی، طبع آستانه، ج ۸، ص ۶۰۶ تفسیر ابوالفتوح رازی، طبع ایران، ج ۵، ص ۵۴۸، حقایق سلمی، لطایف الاشارات از ابوالقاسم قشیری، نسخه‌ی عکسی، کشف الاسرار انتشارات دانشگاه طهران ج ۱۰، ص ۵۲۸، بیان السعادة، طبع ایران، ج ۲، ص ۳۱۶٫

هر صفتی که در مفهوم آن، نسبت به غیری ملحوظ شود تحقق آن در خارج، محتاج است به وجود آن کس که محل وقوع صفت است، جود از این گونه مفاهیم است و تحقق آن در خارج علاوه بر بخشنده به شخصی بخشش پذیر، نیاز دارد پس بدین لحاظ همچنان‌که گدا به مردی جواد حاجت دارد او نیز محتاج گداست تا صفت جود او در ظهور آید مثل آن که صورت خوب در آینه نمودار می‌شود و خوب رویان در آینه می‌نگرند تا روی خود را ببینند، مضمونی که خاقانی بدین صورت گفته است:

دیوان خاقانی، ص ۲۹۸، ۲۹۹ از اینجا نتیجه می‌گیرد که گدایان را خوار نباید داشت و بر روی آنها بپرخاش بانگ نباید زد برای آن که خوارداشت گدا، دلیل نقصان جود و تنگ حوصلگی به‌هنگام بخشش است و آن، آینه‌ی جود را تیره می‌دارد هم بر آن سان که نفس بر روی آینه غبار می‌انگیزد چنان‌که گفته‌اند:

بدین گونه آیه‌ی‌ (وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ) را توجیهی می‌کند که در هیچ یک از کتب تفسیر قرآن نظیر آن در ظرافت نتوان یافت.

آنگاه به مناسبت، سخن را بجود حق‌تعالی می‌کشاند بدین گونه که جود او نخست حاجت را در وجود سالک به وجود می‌آورد تا در طلب کمال به‌جد برمی‌خیزد و در راه مجاهدت قدم می‌زند پس حس احتیاج اگرچه از دید نقص ناشی می‌شود ولی نردبان کمال است و خود جودی جداگانه تواند بود زیرا کسانی که این حس را فاقداند بدانچه هست بسنده می‌کنند و همانجا که هستند فرومی‌مانند و از طلب دست می‌کشند، دوم جود آن است که طالب را در هریک از مراحل طلب، کمالی مناسب آن مرحله می‌بخشد و زیادت بصیرت و معرفت می‌دهد تا به درجه‌ی فنای مطلق برسد و سپس او را خلعت بقا و حیات جاوید ارزانی می‌دارد.

شارحان مثنوی، جود اولین را عبارت از فیض اقدس و ظهور اعیان در مرتبه‌ی علم الهی وجود دوم را عبارت از فیض مقدس که اعطاء وجود است فرض کرده‌اند، تاویلی که درست تواند بود ولی بگمان ما دور از سیاق گفته‌ی مولاناست.

و زان پس گدا و سائل را بدو نوع تقسیم می‌کند: گدایی که حاجت از خلق می‌خواهد به‌لحاظ آن که مظاهر جود خدایند، او از خلق می‌ستاند ولی آنها را واسطه‌ی جود حق می‌بیند و بدین معنی آینه جود خداست، گدای حق و فقیر الی اللَّه که چشم از خلق و امور مادی پوشیده است و تشنه‌ی کمالات الهی است، اولین فقیر مال و دومین فقیر معنی است که وجود او سبب افاضه‌ی خیرات و برکات معنوی است و بدین لحاظ جود مطلق است اما آن گدا که خدا را نمی‌شناسد و از راه فرومایگی و دریوزه‌گری معاش می‌کند از این دو قسم بیرونست، او مرده‌ی نان و تشنه‌ی مال و از خدا محجوب است و مانند تصویر بی‌جان و بی‌روحی است که بر پرده می‌نگارند و بر در خانه می‌زنند، او بر در خانه و از درون خانه بی‌خبر.

می‌توانیم بگوییم که گدا به اعتبار ظهور نقص و شهود آن، آینه‌ی جود حق است به‌لحاظ آن که نقص خود را می‌بیند و به مجاهدت قیام می‌کند و درخور فیضان کمال می‌شود وز آن پس به حق وصول می‌یابد و مظهر جود الهی می‌گردد ولی آن گدا که از شهود نقصان خود بی‌نصیب است، نگاری را ماند که بر پرده، تصویر می‌کنند زیرا در او حرکتی و جنبشی به‌سوی کمال موجود نمی‌شود.