شرح مثنوی بدیع‌الزمان فروزانفر – دفتر اوّل – بخش ۷۹ – دیدنِ خواجه طوطیانِ هِنْدوستان را در دشت و پیغامْ رَسانیدن از آن طوطی

استانیدن: متوقف ساختن، باز داشتن از حرکت، فعل متعدی از «ایستیدن، استیدن» که هنوز در لهجه‌ی اهل بشرویه متداول است.

در این ابیات، مولانا زیانهای بی‌احتیاطی در اظهار سر و سخن گفتن را باشارات بیان می‌کند، همین نکته سبب شده است که عده‌ای از صوفیان خاموشی را بر تکلم ترجیح داده‌اند و بعضی سالیان دراز مگر در موارد ضرورت هیچ سخن نگفته‌اند، ادبا و شعرا نیز دراین‌باره سخنها و مضمونهای لطیف سروده‌اند، تمثیل مولانا در آفات زبان و سخنوری نزدیک است به گفته‌ی اسدی طوسی:

گرشاسب نامه و ممکن است مستفاد باشد از این بیت که نصر بن سیار امیر خراسان از جانب مروان بن محمد آخرین خلیفةی اموی (۱۳۲- ۱۲۷) به‌هنگام قیام ابومسلم سردار ایرانی سروده است:

تاریخ طبری، طبع مصر، ج ۹، ص ۹۲ برای اطلاع از عقیده‌ی صوفیان و سخنان ادبا، درباره‌ی خاموشی، جع:

ترجمه‌ی رساله‌ی قشیریه، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ص ۱۸۸- ۱۸۱، احیاء العلوم، طبع مصر، ج ۳، ص ۱۱۲- ۸۰، التمثیل و المحاضره، طبع مصر، ص ۳۱۲، محاضرات راغب، طبع مصر، ج ۱، ص ۴۱- ۳۹، منهاج الیقین فی شرح ادب الدنیا و الدین، طبع آستانه، ص ۴۶۰- ۴۵۰، ذریعه راغب، طبع مصر، ص ۱۰۲

مشهور است که عیسی علیه‌السلام بیماریهای دشوار را چاره می‌کرد و مرده از گور برمی‌انگیخت و کور و کر مادرزاد را شفا می‌بخشید و این اثر نفس پاک و دم گیرای وی بود بدین جهت دم عیسوی و نفس مسیحایی، مثل است برای تأثیر همت و دعای پاکان، مقصود مولانا، این است که همه جان‌ها در اصل آفرینش و پیش از آن که آلوده‌ی طبع و نفس شوند و بحجاب صورت و ماده‌ی مقید گردند، دم عیسوی دارند و مرده زنده توانند کرد و معالجات شگفت توانند نمود و همه کس دارای همان قدرت و استعداد است که عیسی داشت ولی عیسی از آلایش پاک شده و حجاب طبع و غبار تن از چهره‌ی جان بر گرفته و آن استعداد را بفعلیت آورده بود و هرکه عیسی وار از آلودگیها پاک شود و حجاب صورت از پیش جان فرا افکند به سخن و دم، کار عیسی تواند کرد و همان آثار از وی به ظهور تواند رسید، این نظر مبتنی است بر عقیده‌ی صوفیه درباره‌ی نوعیت هریک از پیمبران و اتحاد اولیا با آنها که در ذیل (ب ۶۷۵) به شرح باز گفتیم.

خواجه حافظ این مضمون را به صورت ذیل بیان کرده است:

دیوان حافظ، ص ۹۷

صبر: مخفف صبر (به فتح اول و کسر دوم) عصاره‌ی گیاهی است، برگش شبیه به برگ کلم و بسیار ضخیم و بیخش به‌قدر شلغم که از یک بیخ زیاده برده عدد می‌روید و مملو از رطوبت در غایت تلخی و آن را قدما برای پاک کردن امعا به‌کار می‌برده‌اند و از انواع مسهل است و بعضی گفته‌اند که صمغ درختی است ببلندی یک قامت و از بیخ آن برگ‌های بلند تا ده عدد و بیشتر می‌روید و طرف پایین برگ آن عریض‌تر و ضخیم‌تر از بالای آن و سر آن باریک و بر اطراف برگ آن، خارهای صلب کوتاه، این برگ پر است از رطوبتی لزج و غلیظ و تلخ که صبر از آن حاصل می‌شود. جع: تاج العروس، بحر الجواهر، تحفه‌ی حکیم مومن، مخزن الادویه، در ذیل: صبر.

و در تعبیرات صوفیه و علم اخلاق، خودداری از جزع است نسبت به امری مکروه و نامطلوب. جع: شرح مثنوی شریف، انتشارات دانشگاه طهران، ج ۱، ص ۷۸٫

به هر صورت، صبر به هریک از دو معنی، با تلخی و تحمل مکروه مناسب و همراه است ولی ذکر حلوا بیشتر با معنی اول مناسبت دارد و به‌طریق ایما و اشارت بر معنی دوم نیز دلالت می‌کند.

حلوا: جنس شیرینی دست پخت، آمیخته با شکر یا عسل و یا شیره‌ی انگور و یا گز انگبین به همراه آرد برنج یا گندم یا مغز بادام و گردو و پسته به ضمیمه‌ی روغن یا بدون آن، در عرف عام در مورد آن جنس که از آرد و روغن و شکر یا شیره می‌پزند، استعمال می‌شود.

در تعبیرات مولانا، صبر کنایت است از رنج ناپایدار و خلاف نفس که متعقب به خوشی‌های جاودان و لذتهای شگرف باشد و حلوا کنایت است از لذت و منفعت ناپایدار و زودگذر و بر هوای نفس رفتن که پایان آن، رنج‌ها و آلام گوناگون و پایدار است و نظر بدین معنی حلوا را آرزوی کودکان‌ و صبر را مشتهای زیرکان می‌شمارد و مقصود وی آن است که سخن بلند و حکمت آمیز و متضمن اسرار گفتن، نتیجه‌ی پاکی دل و ضمیر و خلاف نفس است و بی‌تحمل رنج و ریاضت نفس، سخن مطلوب و کلام مؤثر، انشا نتوان کرد آنگاه بفوائد صبر به معنی اخلاقی اشاره می‌کند و آن را سبب ترقی و وصول به مدارج والای انسانیت محسوب می‌دارد.