مقدمه ولد نامه – بخشی از لغات و کنایات و مَثَل ها و شبه مَثَل ها که در این کتاب آورده است

نگارنده پاره‌ای از لغات و تعبیرات این کتاب را در حواشی تفسیر کرده و این فهرست را برای آن آورده است که هم آنچه از حاشیه‌ها فوت شده است تفسیر شود و هم خوانندگان را نموداری از فوائد لغوی و ادبی این منظومه بترتیب حروف تهجّی پیش چشم باشد و بدانچه در ارزش ادبی اثر گران بها گفتیم نیز متوجه باشند و در ضمن به مختصات صرفی و لغوی این کتاب آشنا شوند و الله المؤيّد.

آینه درون نمد نهادن: کنایه از راز نهفتن و مطلبی روشن را به کنایت گفتن مکرر در این کتاب آمده است از جمله:

نیست این را ولد نهایت و حدّ / بنه آن آینه درون نمد (ص۸۷)

ابا: آش

زان ابائی که بو به کس نرسید / سیر خورد او و هیچ رنج ندید (ص ۲۹۲)

اخي: به همان اصطلاح که در قرن هفتم در قونیه به ارباب فتوت و جوانمردان و اخیان

می‌گفتند:

همچنان میل تربیه به اخي / بهر لقمه است زآنکه اوست سخی (ص ۲۹۹)

(ص۴۲۰)

ادرار: به معنی وظیفه و مقرری که شیخ هم در بوستان فرموده است (ص ۲۸۸)

از اسب افکندن: فریب و عشوه دادن و به غرور افکندن (ص ۱۷۴)

از زمین سنگ بر سما نرسد: شبه مثل فارسی است (ص ۸۴)

از گفتن نان کس سیر نشود: مثل یا شبه مثل فارسی(ص ۷۵ و ۲۵۷)

از نام شراب مستی نزاید: مثل یا شبه مثل (ص۲۵۸)

استاره: ستاره «همه استاره‌ها شوند نهان» (ص ۲۹۲)

الّا: به معنی لیکن و اما و جز اینکه و مگر اینکه در مورد خاص در نثرهای این کتاب و دیگر نثرهای قرن هفتم مانند «فیه مافیه» و «مرزبان نامه» بسیار است، مثالش: قالب آدمی همچون

مهمانخانه ایست که دائماً خلق غیبی در آن می‌آیند و می‌روند الّا خانۀ مردۀ منجمد چه خبر و آگاهی دارد. (ص ۱۶۴)

اگرچه هر یکی معجزه و کرامتی ظاهر کرد الّا بر تمامت قادر بود(ص ۱۶۷)

اگر شمه ای ظاهر کنند نه آسمان ماند و نه زمین الّا محال است که ایشان نیز پیدا کنند. (ص ۱۷۴)

به علم وارث پدر شدی الّا پدرت را غیر از ین احوال ظاهر احوال دیگر بود. (ص ۱۹۶)

و نیز رجوع شود به صفحات: ۱۹۶، ۲۱۱، ۲۱۸، ۲۲۳، ۲۴۲، ۲۵۳، ۲۹۲، ۳۰۶، ۳۱۰، ۳۳۲

اندرونه: اندرون «تافته است اندرونۀ دلشان» (ص ۲۴۳)

اوّلینه: اوّلین و نخستین «کاش كان اوّلینه بودی باز» (ص ۷۳)

اهتمامی: ظاهراً به معنی بنده و خدمتگزار و در فرهنگ ها به معنی همّت بکاری گماشتن و کوشش کردن ضبط شده است.

همه را فخر از غلامی او / عقل کلّ گشته اهتمامی او (ص ۲۵۵)

این مثال است مثل نیست بدان: مثل یا شبه مثل است در فارسی(ص ۲۶۶)

با: به معنی (به)، در نظم و نثر این کتاب مکرّر آمده است مانند «هیچکس با مقام او نرسیده» (ص۳۸۹)

بازاندان: به بازی دادن و به بازی آوردن:

همچو يك لعبتی تو در کف او / می ‌ببازاندت بهر در و کو (ص ۳۸۷)

باش: به معنی منزل و مسکن: «این جهان باش و خانۀ تنهاست» (ص ۷)

این کلمه و سایر مشتقاتش از قبیل باشیدن به معنی منزل گرفتن و اقامت نمودن. در نثرهای قدیم مانند تاریخ بخارا بسیار آمده است.

برآمدن: ایستادگی کردن و تاب مقاومت داشتن «بر نیائی به وی یقین می دان» (ص ۳۲۶)

برتابیدن: تحمّل و طاقت آوردن و چیزی را بر خود هموار کردن (ص ۳۰۹، ۱۸۴)

برسری: به معنی به علاوه در نظم و نثر فصحای قدیم نیز بسیار آمده است

بلکه بخشید مال و خلعتشان / بر سری آن شه عظیم الشأن (ص ۳۷۸)

بسكل: به معنی بسکله چوبی که در پس در خانه و سرای گذارند و «ترك بسکل کن و گزین در را» شبه مثلی است (ص ۲۷۷)

بسمل: کشته و قربانی:

چونکه پیش از اجل شوی بسمل (ص۳۷۱)

نفس را کرده بهر حق بسمل (ص ۳۲۲)

بناگوش: مرادف بن دندان، یعنی از ته دل و صمیم قلب. در برهان قاطع نیز (بن گوش) بدین معنی ضبط شده است:

دائم از صدق ربنّا گویند / از بناگوش سوی حق پویند (ص۳۰۷)

بهر کیکی گلیم نتوان سوخت: مثل فارسی است، نظیر «برای يك بی‌نماز در مسجد نتوان بست» (ص ۳۶۵)

بخیه بر هیج زدن: کنایت از کار یاوه و بی‌سود کردن:|

هر که بر نسبه می‌کند تکیه / دان که بر هیچ میزند بخیه (ص۳۰۷)

بنجشك: گنجشك.

بقیمت: یعنی با قیمت به معنى وصفی مانند بخرد و بنیرو، یعنی خردمند و نیرومند.(ص۳۰۶)

پادار ثابت و پایدار و پابرجا و جاویدان (ص ۳۰۷،۳۱۹)

پر نهادن: نظیر پر گستردن به معنی تواضع و فروتنی که فردوسی فرموده است: «تهمتن بیامد

بگسترد پر» ( ص ۱۱۶)

پس پشت: به معنی عقب سر و (پس پشت کردن) به معنی پیمودن و در نوردیدن (ص ۷۷)

پشتی: به معنی بالش و متکّی «خلق را بود بستر و پشتی» (ص ۲۵)

پول: فلس که خرده‌ای از درم بوده است. (ص ۲۰۱)

تُتماج: به معنی‌ آش و خوراك (ص ۲۵۸)

ترجمان: گزارنده که مترجم گویند. (ص ۳۱۷)

تَسو: به معنی مال اندك و خرد (ص ۶۷)

تن زدن: سرباز زدن که مولانا هم در مثنوی مکرّر آورده است.

بود وردش زجان و دل یارب / تن نمی زد دمی نه روز و نه شب (ص ۲۵۲)

تنگاتنگ: به معنی بسیار نزديک و بدون فاصله و تراخی (ص ۱۲۴)

تو مدان: «تو مگو که» که در محاورات امروز هم معمول است. «تو مگو که فلان بود و من ناشناخته چنین گفتم» (ص ۳۸۰)

جامگی: به معنی وظیفه و مشاهره و جیره و مواجب. (ص ۲۹۹)

جز مگر: مگر و الّا «جز مگر بر عباد مخلص او» (ص ۳۱۱)

جوامرد: به جای جوانمرد

جوزبازان: به معنی دسته‌ای از مردم که بازی ها و کارهای شگفت انگیز می کنند در ردیف

رمّالان و کاهنان و پری زدگان (ص ۳۶۱)

جوینده یابنده است: مثل فارسی

این سخن را که نور تابنده است / جو، که جوینده زود یابنده است (ص ۳۹۲)

هر که جوینده است یابنده است (ص ۳۲۹)

جهت: به معنی به جهت مانند سبب به معنی به سبب «اولیاء را جهت آن ابدال می‌خوانند که از حال و خلق اوّل مبدّل شده اند» (ص ۲۹۷)

الّا جهت فرزندان و بازماندگانش عالم قایم مانده است، (ص ۲۹۳)

«آدمی را جهت معرفت و عبادت خود آفرید» (ص ۳۰۶)

چاشت: به معنی هنگام آفتاب بلند و روز و نیمروز(ص ۴۹)

چغز: قورباغه (ص ۲۰۲ و ۳۱۲)

چفسيدن: چسبیدن (ص ۱۲۱)

چلّه: چهل روز ایّام خلوت و ریاضت (اربعین) (ص ۲۹۱ و ۲۹۰)

چمین: کمیز و براز و پلیدی ها (ص ۳۵۲ و ۱۴۰)

چوز: به معنی مطلق مرغ نه قرقاول به خصوص که در فرهنگ ها نوشته اند(ص ۳۱)

چه زند پیش چنگ باز، مگس (ص ۳۴۴) / چه زند پیش شیر نر کفتار (ص ۵۹)

مثل فارسی یا شبه مثل است نظیر آنکه شیخ فرماید:

گرچه شاطر بود خروس بجنگ / چه زند پیش باز روئين چنگ

و نظیر این مثل در این مثنوی بسیار است مانند:

چه زند پیش بحر، حوض و غدیر(ص۱۷۷) / چه زند كف بپیش بحر صفا(ص ۱۰۴)

چه زند پیش موج بحر خسی(ص ۲۲۰) / چه زند گربه پیش شیر ژیان (ص ۳۱۲)

چه گر: به معنی اگرچه به تکرار آمده است از قبیل: «همچو ماضیش دان چه گر حالی است» (ص ۳۵۴)

حقیقتی: به معنی و به جای حقیقی و در نثرهای قدیم نیز به نظر رسیده است. (ص۳۳۷)

حلیه: شمایل و قیافه و سیمای ظاهر(ص ۲۶۷)

خاک باشی: به معنی خاکساری مکرر آمده است مثل:

«خاک باشی است عاشقان را دین» (ص ۲۳۸) و «خاک باشی ورا بیاموزی» (ص ۲۸۹)

خنب: به معنی خم مانند دنب و سنب به جای دم وسم

خودکامه: به معنی خودکام و خودسر «پند بشنو مباش خودکامه» (ص ۱۸۴)

خویشتن را از آن نفر دزدید: یعنی ناگهان فرو موليد(ص ۳۷۸)

داروی کار: یعنی مسهل «این بگوید بخور تو داروی کار» (ص ۱۷۱)

دانست: به معنی دانستن مانند شناخت به معنی شناختن در غیر مواردی که على القاعده مصدر مرخم می‌آید (بعد از فعل توانستن و یارستن و بایستن و امثال آن ها) «فریضه ترین همه چیزها بر آدمی دانست جوهر خود و شناخت خالق است» (ص ۳۷۴)

دران: به معنی درنده اسم فاعل از در بدن مانند وزان از وزیدن «تو چو میشی و او چو گرگ دران» (ص ۳۲۶)

در خانه اگر کس است يك حرف بس است: مثل فارسی(ص ۲۶۹)

دُرده: به معنی دُرد «همچو می‌صاف گشت بی‌دُرده» (ص ۳۳۹)

و «این کند صاف و آن کند دُرده» (ص ۳۱۳)

ذوق گفتار را گمان برده / کاین بود خمر صاف بی دُرده (ص ۲۵۷)

درونه: به معنی درون و اندرون همچون:

شرح ایشان نگنجد اندر حرف / همچنانکه یمی درونۀ ظرف (ص ۲۵۱)

دستوری: به معنی رخصت و اجازت(ص ۱۱۲)

دوانه: از دویدن مانند روانه از رفتن:

اندرو هر طرف روانه شوی/همچو کبك دری دوانه شوی (ص ۱۸۴)

دیده ور: به معنی صاحبنظر و صاحب دیده (ص ۳۷۹)

زر ده دهی: یعنی زر سره و تمام عیار (ص ۳۵۸)

زناگاه: به معنی بناگاه و ناگاه

زیان: مقابل سود که معروف است و نیز اسم فاعل از زیستن به معنی زیست کننده:

نیست سوزی که آن زیان دارد / مردگان را ابد زیان دارد (ص۲۵۰)

سبب: به معنی به سبب در این کتاب و دیگر آثار قرن هفتم مانند جهانگشای جوینی بسیار آمده است مانند:

«سبب لعب كودك بد رای» (ص ۲۰۲)

سرباری: به معنی درخت ببار با آنچه دهقانان در فروختن میوه بر سری می‌دهند و اکنون هم سرباری می‌گویند(ص ۲۸۹)

سغبه: به معنی فریفته و شیفته مکرر در این کتاب و مرزبان نامه و همانندهای آن ها آمده است از جمله:

سغبۀ این جهان از آن گشتند (ص ۲۳۹)

سماع باره: نظیر زن باره و غلام باره.

«پیر و برنا سماع باره شدند» (ص ۵۹)

سماع دادن: به معنی مجلس ساز و سماع راست کردن:

بعد از آن هر یکی سماعی داد(ص ۵۱)

سوی: به معنی سه گانگی همچون دوی به معنی دو گانگی:

رنج ها جمله از دوی و سوی است / چون دوی رفت راه عشق سوی است (ص ۳۳۴)

سی: با یاء مجهول رسم الخط قدیم سه مانند کی و چی در که و چه:

کرد زاری به پیش او موسی / که ببخش این گناه را تا سي (ص ۲۷)

سون: به معنی سوی و شبه و مانند در برهان قاطع هم ضبط شده است:

«برتر از شش جهت سوی بی سون» (ص ۱۰۱)

شبان در خور گله باشد: مثل است:

«در خور گله سائقش باشد»(ص ۳۵۲)

شبكوك: به معنی آنکه در شب گدائی کند تا نشناسندس:

همچو شبکوك شب روم بیرون / بو که چیزی دهد مرا بیچون (ص ۳۷۲)

شستن و مشتقاتش از قبیل شسته و شیند: به معنی نشستن و نشسته و نشیند

شکوه: به معنی بیم و الزام (ص۱۸۶)

شناخت: به جای شناختن و شناسائی مثل دانست که پیش گفتیم (ص ۳۷۴)

شهره: به معنی مشاهره «مرد وفادار را پادشاه شهره و خلعت و اسباب و مال می بخشد» (ص ۳۰۳)

صورها: جمع مکسر عربی را به رسم شعرا و نویسندگان قدیم فارسی به فارسی جمع بسته است (ص ۳۹۲) نظیر کرامات ها که بعد از این می‌آید و منازل ها که در شعر منوچهری آمده است: (منازل ها بکوب و راه بگسل)

عشق باره: نظیر سماع باره: (همه میخوار و عشق باره شوند) (ص ۱۰۷)

عوان: به معنی ستمکار و ردیف راهزن:

(شغل دنیا چو رهزنان عوان) (ص ۲۵۴) و به معنی محصّل و سخت گیر نیز آمده است

غبينه: به معنی غبن و زیان: (هیچکس را چنین غبينه مباد) (ص ۲۰۸)

غلبير: به معنی غربال:

گفت باید که باشد آن غلبير / شاه گفتش که ای زعلم خبير (ص۳۷۴)

قالی: به معنی فرش مخصوص (ص ۶۵)

قلم اینجا رسید و سر بشکست / خانه زو شد خراب و در بشکست

مثل فارسی(ص ۳۹۱)

قیسی: به معنی میوۀ معروف:

«باغبانی بشاخ زرد آلو / می‌کند وصل شاخ قیسی او» (ص ۳۰۹)

کام و ناکام: به معنی خواه و ناخواه «کام و ناکام رو نهند بحق» (ص۲۳)

کار و كيا: به معنی بزرگی و‌شأن مقام (ص ۱۶۲ و ۱۹۱ و ۲۰۹ و ۲۱۶)

کاله: کالا «تو چنین کاله بی‌عوض دادی» (ص ۲۰۸)

کرامات ها: مانند صورها که پیش گفتیم (ص ۳۶۱)

کس بگل کی گرفت چشمۀ خور: مثل فارسی است که در شعر مختاری غزنوی هم آمده است «تو کَه گلی نشوی هرگز آفتاب اندای» (۱۷۷)

کشتاورز: به معنی کشاورز(ص ۲۰۷)

کَش و شاب: جوان و خوش و شادمند:

گویدت این بنوش بادۀ ناب / گه پیری که تاشوی کش وشاب (ص ۱۷۱)

کعب: به معنی قاب بازی و شاید هر دو کلمه از يك ریشه باشد.

کفت: مرادف كتف به معنی شانه

کفک: کف «تو یقین دان که کفك خشك شود» «كفك را لطف و خوبیش ز یم است» (ص ۱۸۰)

کم آمد: یعنی کم زنی و کم گیری (ص ۲۳۱)

«در کم آمد ز جمله افزونند»

کم زدن: بی‌اعتنائی کردن و پشت سر انداختن

کم زنی اختیار درویش است شبه مثل

کو سرای یقین و کوچۀ شك: شبه مثل است (ص ۲۴۴)

کوه قاف با سوزن کندن: کنایت از کار دشوار و محال «که بسوزن نکند کس کُه قاف» (ص ۳۲۶)

کی بود گرمی سحر چون چاشت: مثل یا شبه مثل است (ص ۲۶۴)

گُرده: به معنی کلیه و پشت (ص ۳۰۰)

«شادمانی درونۀ گُرده» / «نیست ماننده گُرده با شادی»

گشاد: به معنی گشایش و گشودگی و گشادگی

گلگونه: به معنی غازه و سرخاب (ص ۱۸۰)

گِلناك: به معنی گل آلود «وز یکی آب تیرۀ گلناك» (ص ۳۱۳)

گنجا: گنجایش

گیرا: گیرنده و جذّاب (ص ۷۱)

وعظ گفتی ز جود بر منبر / گرم و گیرا چو وعظ پیغمبر (ص ۱۹۹)

گیراندن: به معنی روشن کردن (ص ۲۱۷)

هیچ بادی ورا نمیراند / زآنکه او را کسی نگیراند

و همچنین دیگر مشتقاتش مانند گیران یعنی بگیران و روشن کن:

«گر بگیرانی از دهم شمعت» (ص ۲۳۱)

لاغ: به معنی شوخی و مزاح مقابل جدّ

خندشان به از گریه و لاغشان به از جدّ(ص ۳۱۱)

لا لنك: به معنی زله و واپس ماندۀ غذا که بسگ و گدای دهند(ص ۲۸۰ و ۲۷۸)

لوت و پوت: به معنی اقسام خورش و خوردنی (ص ۲۸۰)

مانندا: به معنی شبیه و ماننده و مانند(ص ۴)

مزاد: به معنی من یزید که نوعی از خرید و فروش است

«گر کنندش مزاد در بازار» (ص ۱۳۸)

مزه: به معنی چاشنی و لذت (ص ۱۸۱)

مگر بود: یعنی شاید بود و ممکن است (ص ۴ )

مینا: به معنی ساحل و بارگاه لب دریا

«بر لب بحر ما توئی مینا» (ص ۱۷۵)

مردانه: به جای مرد کامل و لایق «آنکه می ‌را شناخت مردانه است» (ص ۶۶)

معرفت گفتن:نظير مجلس گفتن یعنی مواعظ وحقائق عرفانی به صورت وعظ وخطابه بازنمودن(ص۱۰۷)

نمکسار: نمك زار(ص ۳۸۶)

نمکلان: به معنی نمك زار(ص ۲۲۳، ۲۹۰ و ۳۹۱)

نهاله: نهال (ص ۱۷۱)

واقعه: به معنی رؤیا و خواب دیدن (ص۱۳۰)

وطن گاه: به معنی موطن و جای اصلی

«آن وطن گاه و موضع مألوف» (ص ۳۶۱)

وقت آن شد که ریش جنبانی: مثل معروف که «نوبت تو شد بجنبان ریش را» و شرح این مثل را آورده است (ص ۳۷۸)

واخوردن: مرداف آنچه امروز سرخوردن گویند به معنی از کاری سرد شدن و باز ایستادن «زآنچه کردند جمله واخوردند» (ص ۴۸)

هزار راحت ها(ص ۲۱۶)

هول: به معنی بزرگ و شگفت انگیز «بس هول و بزرگ و زیبا و خوب می‌نماید» (ص ۲۶۰)

هیچ شیری مجو ز روباهان: شبه مثل (ص ۳۵۶)

هرچه که: به جای هر چیزی که «نی تجلی هوست هرچه که هست» (ص ۳۷)

گرچه هرچه که مردمان ورزند

هرچگونه: یعنی هرگونه «هر چگونه ات که خواهد او آن شو» (ص ۱۰۵)

یادآورد: به معنی یادآوری و یادگار(ص ۴ و ۳۶۱)

یاوه کرده: گم کرده «شتر یاوه کرده میجوئیم» (ص ۳۸۰)

از جمله استعمالات این کتاب که از خواص نظم و نثر قدیم می باشد جمع میان برای و بهر با (را) است مثل (برای یغما را) و (بهر زیور را) و نیز جمع میان (را) و شین ضمير مثل (قلب را رونقش بود شب تار) (ص۱۵۴) و (جان بی‌عشق را مخوانش جان) (ص ۳۸۵) (نفس را شهوت است مطلوبش) (ص ۱۴۷) و همچنین آوردن بودیت و شدیت به جای بودید و شدید(ص ۳۶۴) و امثال آن ها که خوانندۀ دقیق در ضمن مطالعه بدان ها خواهد برخورد.