مقدمه ولد نامه – مقایسه مثنوی و غزلیات شمس

مولوی در مثنوی علم و عرفان و عشق، هر سه را به هم آمیخته و از آمیزش آن ها به یکدیگر معجون و گوارشنی خوشگوار ساخته که به مذاق همه کس سازگار است. عالم و عارف و عاشق، حتّى عامی جاهل نیز همه از مثنوی بهره می‌برند. اهل حال و قال هر دو از خواندن این کتاب محظوظ و بهره مند می‌شوند:

ناطق کامل چو خوانباشی بود / بر سر خوانش زهر آشی بود[۱]

اما غزلیّات سر تا پا عشق است و حال. جذبه است و شور؛ دریابی است موّاج که از دماغ هر موج و روح سودائی متلاطم بیرون جوشیده، و به این سبب جز برای سودازدگان لذّتی ندارد. عقلای اهل علم، رجال سیاست و تجارت، حتّی ارباب ادب که از ادبیات فقط بهره قیل و قال دارند، هیچ کدام از غزلیّات مولانا لذّت نمی‌برند. اگر مکتب شعر فارسی را به سه درجه مکتب عقل و نیم عقل و مکتب عشق تقسیم کنیم، حديقۀ سنائی کتاب مکتب اول و مثنوی کتاب مدرسه دوم، و غزلیات مولانا بزرگترین کتاب دبستان سوم است. این فقط شوریدگی و آشفتگی، جنون و دیوانگی، وجد و حال و جوش و خروش می‌خواهد و بس.

چون در تمثیل ممکن است تقصیری کرده باشم مجدّداً مثال می‌زنم. اگر مکتب شعر فارسی را از نظر محقّق در معارف بشری و الهی تقسیم کنیم، حديقۀ سنائی کتاب مدرسه عقل حکیمانه، و مثنوی کتاب اول مدرسه عشق و تحقیق، و غزلیات آخرین کتاب این دبستان است. کتاب حافظ و سعدی نیز از کتب همین مدرسه محسوب می‌شود اما امثال شاهنامه و انوری و خاقانی و فرّخی همه در مکتب ابتدائی معارف عالیه بشری است. باید اول آن ها را خواند و بعد وارد مدرسه تحقیق شد و در این مدرسه باید از حديقۀ سنائی و منطق الطیر عطّار شروع و به غزلیات مولانا ختم کرد والله الموفق.

————————

[۱] . مثنوی علاءالدوله، جلد سوم، ص ۲۴۳، سطر۴، در مثنوی نیکلسون به این صورت است:

ناطق کامل چو خوان باشی بود /خوانش پُر هر گونۀ آشی بود

دفتر سوم، بیت: ۱۸۹۵