مقدمه ولد نامه – مولوی و عشق و فناء

عشقی که مولوی می گوید و آنرا نزدیک ترین راه به سرمنزل کمال انسانی می ‌داند، عشق های صوری شهوانی نیست؛ عشقی که او می گوید دارای این امتیاز است:

 

۱- عشقی است که تمام صفات رذیله را در عاشق می‌کشد و تمام بیماری های روحانی او را علاج می‌کند:

شادباش ای عشق خوش سودای ما / ای طبیب جمله علّت های ما

ای دوای نخوت و ناموس ما / ای تو افلاطون و جالینوس ما[۱]

عشق های صوری شهوانی مایه جميع امراض و بیماری هاست، اما عشق الهی عرفانی دوای همه دردها و بیماری هاست.

۲- عشق الهی مولوی، شخصیت سوز است؛ غرور و مَنیّت و عُجب و خودبینی بشر را نابود می‌کند؛ به طوری که عزّت را در خوار شدن، و حیات را در کشته شدن پیش معشوق می‌داند؛ جور و جفای معشوق را به جان می‌خرد و قهر و لطف معشوق برای او یکسان است. خلاصه همه چیز و همه شخصیت و منیّت خود را نثار پای معشوق می‌کند.

هر که را جامه ز عشقی چاك شد / او ز حرص و عیب کلی پاك شد[۲]

نه مثل عشق های شهوانی که در روزنامه‌ها می‌خوانید که جوان وحشی نافرهیخته دختری معصوم را کشت برای این که تسلیم خواهش شیطانی او نشد و چون از او علت پرسیدند، گفت چون شخصیت و غرور مرا شکسته، او را کشتم؛ ای لعنت به این غرور، ای لعنت به این شخصیت.

امّا عشق مولوی چگونه است:

عشق آن شعله است که او چون برفروخت / آنچه جز معشوق باقی جمله سوخت

تیغ لا در قتل غیر حق براند / در نگر زان پس که بعد از لا چه ماند

ماند الّا الله باقی جمله رفت / شادباش ای عشق شرکت سوز زفت[۳]

***

عاشقان را هر زمانی مردنی است / مردن عشاق خود یک نوع نیست/

او دو صد جان دارد از نور هدی / و آن دو صد را می‌کند هردم فدا

آزمودم مرگ من در زندگی است / چون رهم زین زندگی پایندگی است

اُقتلوني اُقتلونی یا ثقات / انّ في قتلی حیاتاً في ‌حیات [۴]

خون شهیدان را ز آب اولیتر است / این خطا از صد صواب اولیتر است/

در درون کعبه رسم قبله نیست/چه غم ار غوّاص را پاچیله نیست[۵]

***

تو به يك خواری گریزانی ز عشق / تو بجز نامی چه میدانی ز عشق

عشق را صد ناز و استکبار هست/عشق با صد ناز می‌آید بدست[۶]

***

عاشقانرا درد و غم حلوا شود / ناکسانرا ليك آن بلوا شود[۷]

جمله رنجوران دوا دارند امید / نالد این رنجور كِم افزون دهید

جمله رنجوران شفا جویند و این / رنج افزون جوید و درد و حنین

خوبتر زین سَمّ ندیدم شربتی / زین مرض خوشتر ندیدم صحّتی[۸]

پس سقام عشق جان صحّت است/رنج هایش حسرت هر راحت است

***

عشق چون دعوی جفا دیدن گواه / چون گواهت نیست شد دعوی تباه

چون گواهت خواهد از قاضی مرنج/بوسه ده بر مار تا یابی نو گنج[۹]

***

عاشقم بر قهر و بر لطفش به جد / ای عجب من عاشق این هر دو ضد[۱۰]

نالم و ترسم که او باور کند/وز کرم آن جور را کمتر کند

٣- عشق عرفانی بندگی را بر سلطانی و فقر را بر ثروتمندی ترجیح می‌دهد.

عشق می گوید به گوشم پست پست / صید بودن خوشتر از صیّادی است

بر درم ساکن شو و بی‌ خانه باش / دعوی شمعی مکن پروانه باش

تا ببینی چاشنی زندگی / سلطنت بینی نهان در بندگی

نعل بینی بازگونه در جهان / تخته بندان را لقب گشته شهان[۱۱]

***

با دو عالم عشق را بیگانگی / واندر او هفتاد و دو دیوانگی

سخت پنهانست و پیدا حیرتش / جان سلطانان جان در حسرتش

غیر هفتاد و دو ملّت کیش او/تخت شاهان تخته بندی پیش او[۱۲]

* * *

ملك دنيا تن پرستان را حلال/ما غلام ملک عشق بی ‌زوال [۱۳]

تو که یوسف نیستی یعقوب باش/همچو او با گریه و آشوب باش[۱۴]

گاهی سطح عشق از بندگی و خداوندی و پادشاهی هر دو بالاتر می‌رود. بندگی را بند، و خداوندی را درد صداع می‌داند.

مطرب عشق این زند وقت سماع / بندگی بند و خداوندی صداع[۱۵]

۴۔ مذهب عاشق در مسلك مولوی از همه مذاهب جدا و تمام توجه او به سوی خداست.

ملّت عشق از همه دینها جداست / عاشقان را ملّت و مذهب خداست[۱۶]

***

عشق آن زنده گزین کو باقی است / وز شراب جانفزایت ساقی است

عشق آن بگزین که جمله انبياء/بافتند از عشق او کار و کیا[۱۷]

***

برامید زنده یی کن اجتهاد / کو نگردد بعد روزی دو جماد[۱۸]

***

هست معشوق آنکه او یک تو بود / مبتدا و منتهایت او بود[۱۹]

 

۵- عاشق اگر در ظاهر بی‌ادب است، برای این است که دعوی عشق و عاشقی می‌کند و این امر خود نوعی از همسری و همسانی است و لیکن در باطن از عاشق هیچ کس مؤدب‌ تر نیست برای اینکه خود او و دعوی او هر دو در مقابل معشوق حقیقی نیست و فانی است.

بی ادب‌تر نیست زو کس در جهان / با ادب‌تر نیست زوکس در نهان[۲۰]

بی‌ادب باشد چو ظاهر بنگری / که بود دعوی عشقش همسری

چون بباطن بنگری دعوی کجاست / دعوی[۲۱] او پیش آن سلطان فناست

۶- مولوی می گوید:

عشقهای صوری شهوانی مایه ننگ و رسوایی است و از قدح های صورت نباید مست شد؛ یعنی جمال پرستی و توجّه به اشخاص جميل هنوز در مرتبه نقص بشریت است وقتی به كمال می‌رسد که از این صورتهای گوناگون به صورت آخرین پیوسته باشد:

عشقهایی کز پی رنگی بود / عشق نبود عاقبت ننگی بود[۲۲]

***

هین رها کن عشقهای صورتی/عشق بر صورت نپاید ای ستی[۲۳]

***

عاشقان را شادمانی و غم اوست / دستمزد اجرت خدمت هم اوست

غیر معشوق ار تماشایی بود / عشق نبود، هرزه سودایی بود[۲۴]

از قدحهای صور كم باش مست/تا نگردی بت تراش و بت پرست

***

از قدحهای صور بگذر مایست / باده در جام است ليك از جام نیست

سوی باده بخش بگشا پهن فم / چون رسد باده نیاید جام کم[۲۵]

که گویا مولوی در ضمن این قبیل اَشعار اشاره و اِشعار دارد به عقیده و مسلك آن طایفه از صوفیان که عشق صورت و جمال پرستی را نهایت کمال و آخرين منزل سير عارف سالك پنداشته‌اند. چنانکه به طريقه و مسلك شیخ اوحدالدّین کرمانی متوفّی ۶۳۵ هـ، و پیروان مکتب او منسوب است.

٧- در مذهب مولانا ما بين عاشق و معشوق اتّحادی و یگانگیی است که درکش جز برای کسی که آن حالت را دریافته باشد ممکن نیست. یعنی از کیفیت و کمیّت و حدود وصف و بیان خارج است و بقول عرفا «طورٌ وراءَ طورالعقل» و به قول خود او:

هرچه گویم عشق را شرح و بیان / چون بعشق آیم خجل باشم از آن

گرچه تفسیر زبان روشنگر است / ليك عشق بی‌زبان روشن‌تر است

خود قلم اندر نوشتن می‌شتافت / چون به عشق آمد قلم بر خود شکافت

عقل در شرحش چو خر در گل بخفت / شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت[۲۶]

شرح عشق ار من بگویم بردوام / صد قیامت بگذرد وان ناتمام

زانکه تاریخ قیامت را حد است / حد کجا آنجا که وصف ایزد است[۲۷]

عشق ز اوصاف خدای بی‌نیاز / عاشقی بر غیر او باشد مجاز[۲۸]

باری گفت و گو بر سر وحدت عاشق و معشوق بود که:

در دل عاشق بجز معشوق نیست / در میانشان فارق و مفروق نیست

آن یکیی نه که عقلش فهم کرد / فهم آن موقوف شد بر مرگ مرد[۲۹]

بهترین حکایتی که در وحدت عاشق و معشوق در مثنوی آمده حکایت مجنون است و فصّاد

که گفت:

لیك از لیلی و جود من پُر است / این صدف پر از صفات آن دُر است

ترسم ای فصّاد اگر فصدم کنی داند / نیش را ناگاه بر لیلی زنی

داند آن عقلی که او دل روشنی است/در میان لیلی من و فرق نیست[۳۰]

ملاحظه کنید سعدی هم عارف بود اما تا این درجه که می‌گفت: «دو روح در بدنی چون دو مغز در يك پوست» یعنی هنوز دوئی باقی بود. عارفِ دیگر هم به تازی گفته است:

انا من آهوی و من اهوی اَنا / نحن روحان حللنا بدناً[۳۱]

امّا مولوی را ببینند به کجا رسیده است که می گوید:

ما یکی روحیم اندر دو بدن[۳۲]

۸- مابين عاشق و معشوق ارتباط نهانی است. یعنی عشق حقیقی هرگز يك سري و یک طرفی نیست بلکه باید از هر دو سو جذب و انجذاب باشد و به عبارت فلسفی «جذب متباین محال است»

چون درین دل برق مهر دوست جست / اندر آن دل هم یقین می دان که هست[۳۳]

هیچ بانگ کف زدن ناید به در / از یکی دست تو بی دست دگر[۳۴]

***

میل معشوقان نهانست و ستبر/میل عاشق با دو صد طبل و نفیر[۳۵]

***

هیچ عاشق خود نباشد وصل جو / تا نه معشوقش بود جویان او

عشق معشوقان خوش و فربه کند[۳۶]/لیک عشق عاشقان تن زه کند

***

اما عشق های مجازی که تودۀ خلق مخصوصا جوانان با آن سر و کار دارند مصداق مثل معروف است:

«خانه عروس از جشن و شادی غوغاست و خانۀ داماد هیچ خبر نیست»

مثل این عشقها همان مثل مگس است و فیل که گفت خودت را محکم نگاه دار که می‌خواهم از پشت تو برخیزم، فیل گفت اصلاً از آمدن و نشستن تو هیچ اثر و خبر نداشتم تا به برخاستن چه رسد.

باری مولوی می گوید:

عاشقی گر زین سرو گر زان سر[۳۷]است / عاقبت ما را بدان شه رهبر است

عاشقان را کار نبود با وجود / عاشقان را هست بی‌سرمایه سود

بال نی و گرد عالم می پرند / دست نی و گو ز میدان می‌برند

عاشقان اندر عدم خیمه زدند / چون عدم یکرنگ و نفس واحدند[۳۸]

۹- عاشق از کفر و ایمان برتر و بالاتر است. مقصود این نیست که عاشق هیچ دین و مذهب ندارد و «لأشیئی» صرف است. مقصود این است که مقام عشق از موضوع کفر و ایمان و دین خارج است؛ مثل مردم مست و خواب که از موضوع تکلیف خارج می‌شوند:

زآنکه عاشق دردم نقد است مست / لاجرم از کفر و ایمان برتر است

کفر و ایمان هر دو خود در بان اوست / کاوست مغز و کفر و دین او را دو پوست[۳۹]

۱۰- پیمودن راه کمال و سعادت عالی انسانی به وسیله عقل و علم، هم ما را دیر به مقصد می‌رساند و هم پر خطر است و کمتر امید نجات در آن هست. برخلاف طریق عشق که هم زودتر بشر را به سر حد کمال روحانی می‌رساند و هم راهش کم خطر است.

داند آن کو نیک بخت و محرم است / زیرکی زابلیس و عشق از آدم است

زیرکی سبّاحی آمد در بحار / کم رهد، غرق است در پایان کار

عشق چون کشتی بود به هر خواص / کم بود آفت بود اغلب خلاص

زیرکی بفروش و حیرانی بخر / زیرکی ظنّ است و حیرانی نظر[۴۰]

***

عقل را قربان کن اندر عشق دوست/عقل ها باری از آن سوی است کوست[۴۱]

***

زین خرد جاهل همی‌باید شدن/دست در دیوانگی باید زدن[۴۲]

***

آزمودم عقل دوراندیش را/بعد از این دیوانه سازم[۴۳] خویش را[۴۴]

***

در داستان مجنون و ناقه می گوید:

راه نزديك و بماندم دیردیر / سیر گشتم زین سواری سیر سیر

پای را بر بست گفتا گو شوم / در خم چوگان لیلی می روم

 

گوی شو می گرد بر پهلوی صدق / غلط غلطان در خم چوگان عشق[۴۵]

حافظ شاگرد همین مکتب است که می گوید:

مصلحت دید من آن است که یاران همه کار / بگذارند و خم طرّه یاری گیرند

***

عشقت رسد به فریاد ور خود بسان حافظ / قرآن زبر بخوانی با چارده روایت[۴۶]

۱۱۔ عشق های مجازی موجب پریشانی و پراکندگی حواس و قوای مدرکه انسانی است اما عشق حقیقی مایه جمعیت و تمرکز حواس و پوزبند وسواس و در نتیجه موجب خلاقیت و فعالیت نفس انسانی می‌گردد:

عقل تو قسمت شده بر صد مهمّ / در هزاران آرزو و طّم و رِمّ[۴۷]

جمع باید کرد اجزا را بعشق / تا شوی خوش خود سمرقند و دمشق

جمع کن خود را جماعت رحمت است / تا توانم با تو گفتن آنچه هست[۴۸]

***

نیست جمعیّت ز بسیاری جسم/جسم را بر باد قائم دان چو اسم[۴۹]

***

پوز بند وسوسه عشق است و بس / ورنه کی وسواس را بسته است کس[۵۰]

روح مشرب و مسلك عرفانی مولوی را در چند موضع از مثنوی مخصوصاً می‌توان درك کرد.

ا۔ یکی دیباچۀ دفتر دوم از این بیت:

چون خلیل آمد خیال یار من / صورتش بت معنی آن بت شکن[۵۱]

تا حدود چهل بیت بعدش که منتهی می‌شود به حکایت «هلال پنداشتن آن شخص خیال را»[۵۲]

۲- داستان فقیر گنج طلب در مجلّد ششم که دست آخر به سبب الهام آمدن آن مشکل بر فقیر گنج طلب کشف شد که:

از فضولی تو کمان افراشتی / صنعت قوّاسیّی برداشتی

ترك این سخته کمانی را بگو / در کمان نه تیر و پریدن مجو

زانکه حق است اقرب از حبل الورید / تو فکنده تیر فکرت را بعید

ای کمان و تبرها برساخته / صید نزديك و تو دور انداخته

هر که او دور است دور از روی او / کار ناید قوّت بازوی او

هر که دور اندازتر او دورتر / وز چنین گنج است او مهجورتر

فلسفی خود را زاندیشه بکشت / گو بدو کو را سوی گنج است پُشت

گو بدو چندانکه افزون می‌دود / از مراد دل جداتر می‌شود

جاهدوا فینا[۵۳] بگفت آن شهریار / جاهدوا عنّا نگفت ای بی‌قرار[۵۴]

٣- موضع سوم که کاملاً مبیّن و شارح عقیده و مسلك عرفانی مولوی است، داستان قلعۀ ذات الصّور یا «دز هوش ربا»[۵۵] آخر مجلد ششم است که مثنوی به آن حکایت ختم می‌شود. داستان سه شاهزاده که به تماشا و بازدید مملکت پدر رفته و در دام عشق اسیر افتادند.

واللّه الموفق

جلال الدّين همائی غفرله.

———————–

[۱] . مثنوی نیکلسون، چاپ لیدن، دفتر اول، بیت: ۲۶-۲۳

[۲] . ایضا، بیت: ۲۲

[۳] . ايضا، دفتر پنجم، بیت: ۵۹۰-۵۸۸

[۴] . ايضا، دفتر سوم، بیت: ۳۸۳۹-۳۸۳۴

[۵] . ايضا، دفتر دوم، بیت: ۱۷۶۸-۱۷۶۷

[۶] . مثنوی نیکلسون، دفتر پنجم، بیت: ۱۱۶۴-۱۱۶۳

[۷] . ايضا، دفتر سوم، ص ۱۷۲ حاشیه

[۸] . ایضا، دفتر ششم، ص بیت: ۴۵۶۹-۴۵۶۸ بیت دوم را ندارد. علاء الدوله ص ۶۶۲، سطر۱۰

[۹] . ايضا، دفتر سوم، بیت: ۴۰۱۰-۴۰۰۹

[۱۰] . ایضا، دفتر اول، بیت: ۱۵۷۰-۱۵۶۹

[۱۱] . ايضا، دفتر پنجم، بیت: ۴۱۵…-۴۱۱

[۱۲] . ايضا، دفتر سوم، بیت: ۴۷۲۱-۴۷۲۰

[۱۳] . ايضا، دفتر ششم، بیت: ۴۴۲۱

[۱۴] . مثنوی نیکلسون، چاپ لیدن، دفتر اول، بیت: ۱۹۰۴

[۱۵] . ايضا، دفتر سوم، بیت: ۴۷۲۲

[۱۶] . ایضا، دفتر دوم، بیت: ۱۷۷۰

[۱۷] . ايضا، دفتر اول، بیت: ۲۲۰-۲۱۹

[۱۸] . ايضا، دفتر سوم، بیت: ۵۴۷

[۱۹] . ايضا، بیت: ۱۵۱۸

[۲۰] . ايضا، بیت: ۳۶۸۲… – ۳۶۷۹

[۲۱] . دعوی و او: نخ

[۲۲] . ايضا، دفتر اول، بیت: ۲۰۵

[۲۳] . مثنوی نیکلسون، چاپ لیدن، دفتر دوم، بیت: ۷۰۲

[۲۴] . ايضا، دفتر پنجم، بیت: ۵۸۷-۵۸۶

[۲۵] . ايضا، دفتر ششم، بیت: ۳۷۰۹-۳۷۰۷

[۲۶] . ايضا، دفتر اول، بیت: ۱۱۵-۱۱۲

[۲۷] . ايضا، دفتر پنجم، بیت: ۲۱۹۰-۲۱۸۹، ضمنا در این بیت اشاره به مطلب دیگر دارد که در بیت بعد گفته است.

[۲۸] . ایضا، دفتر ششم، بیت: ۹۷۱

[۲۹] . ایضا، دفتر ششم، بیت: ۲۶۸۰ و ۲۶۸۳

[۳۰] . مثنوی نیکلسون، چاپ لیدن، دفتر پنجم، بیت: ۲۰۱۹-۲۰۱۷

[۳۱] . منسوب است به حلّاج

[۳۲] . من کیم لیلی و لیلی است کیست من /مایکی روحیم اندر دو بدن /مثنوی علاءالدوله (ص ۴۸۳ سطر ۲۷)

[۳۳] . اندر آن دل دوستی می دان: نخ

[۳۴] . ايضا، دفتر سوم، بیت: ۴۳۹۷ و ۴۳۹۵

[۳۵] . ایضا، بيت: ۴۶۰۳

[۳۶] . ايضا، دفتر سوم، بیت: ۴۳۹۴-۴۳۹۳

[۳۷] . مثنوی نیکلسون، چاپ لیدن، دفتر اول، بیت: ۱۱۱

[۳۸] . ايضا، دفتر سوم، بیت: ۳۰۱۷-۳۰۱۶ و ۳۰۱۹

[۳۹] . ايضا، دفتر چهارم، بیت: ۳۲۸۱-۳۲۸۰

[۴۰] . ايضا، دفتر چهارم، بیت: ۱۴۰۷… -۱۴۰۲

[۴۱]. ايضا، بیت: ۱۴۲۴

[۴۲] . ایضا، دفتر دوم، بیت: ۲۳۲۸

[۴۳] . خواهم: نخ

[۴۴] . ايضا، دفتر دوم، بیت: ۲۳۳۲

[۴۵] . مثنوی نیکلسون، چاپ لیدن، دفتر چهارم، بیت: ۱۵۵۸ و ۱۵۵۵ و ۱۵۵۰

[۴۶] . بعضی به غلط «گر خود بسان حافظ» می خوانند و کاملاً غلط است. قرآن خوانی که منتهی به عاشقی نمی‌شود!

[۴۷] . در عربی گویند ]جاء بالطّم و الرّم ای بالبحريّ و البرىّ اوالرطب و اليابس او المال الكثير[ معنی آن در فارسی «از این در و آن در» و «گوناگون» و «فلان و بهمان»: یعنی عقل و همت تو به کارهای متنوع گوناگون از این در و آن در خرج می‌شود.

[۴۸] . ایضا، دفتر چهارم، بیت: ۳۲۹۴…-۳۲۸۸

[۴۹] . ایضا، دفتر ششم، بیت: ۳۰۴۵

[۵۰] . ایضا، دفتر پنجم، بیت: ۳۲۳۰

[۵۱] . ايضا، دفتر دوم، بیت: ۷۴

[۵۲] . ایضا، ص ۲۵۳

[۵۳] والدّين جاهَدوا فينا لَنَهديَنهُم سُبُلنا و أن اللهَ مَعَ المحسنین آیه ۶۹ سوره عنکبوت (۲۹)

[۵۴] . مثنوی نیکلسون، چاپ لیدن، دفتر ششم، بیت: ۲۳۵۸…-۲۳۵۰

[۵۵] . ایضا، دفتر ششم، ص ۴۷۷