مقدمه ولد نامه – وحدت وجود و کثرت در وحدت

سر بسته می‌گویم مشرب مولوی مذاق وحدت وجود محیی الدّين و شمس مغربی و عبدالرزّاق کاشانی و امثال ایشان نیست چه در نظر وحدت وجود عالم همه حق است.

به نزد آنکه جانش در تجلّی است / همه عالم کتاب حق تعالی است

* * *

آفتاب رخ تو پیدا شد/عالم اندر نفس هویدا شد

غیرتش غیر در جهان نگذاشت/لاجرم عین جمله اشیا شد

* * *

یار بی‌پرده از در و دیوار / در تجلّی است یا اولی الابصار

جامی می گوید:

دلی کو عاشق خوبان مه روست / بداند یا نداند عاشق اوست

امّا مولوی فقط ولی امر و قطب کامل را مظهر حق می‌داند نه به طور حلول و اتّحاد جسمانی ظلمانی، بلکه از باب اتّحاد نورانی و بر سبیل فنای مظهر در ظاهر، و اتّحاد ظاهر با مظهر، و سایر افراد بشر را حق نمی‌داند بلکه معتقد است که کمال سایر افراد اتّصال به همان فرد کامل است و عالم همه حق نیست:

حق شب قدر است در شب ها نهان / تا کند جان هر شبی را امتحان

نی همه شب ها بود قدر ای جوان / نی همه شب ها بود خالی از آن/

آنکه گوید جمله حق است احمقی است/و آنکه گوید جمله باطل آن شقی است[۱]

* * *

قبلۀ جان را چو پنهان کرده‌اند / هر کسی رو جانبی آورده‌اند

چونکه کعبه رو نماید صبحگاه / کشف گردد که که گم کرده است راه[۲]

مولوی مظهریت قطب را نه از راه وحدت وجود بلکه از طریق عشق و فنای في الله می‌داند.

سیل چون آمد بدريا بحر گشت / دانه چون آمد به مزرع گشت کشت[۳]

موم و هیزم چون فدای نار شد / ذات ظلمانی او انوار شد[۴]

روح‌هایی کز قفس‌ها رسته‌اند / انبیاء رهبر شایسته‌اند[۵]

در دل عاشق بجز معشوق نیست / در میانشان فارق و مفروق نیست

بر یکی اشتر بود این دو دَرا / پس چه زُرغِبّاً بگنجد این دو را

آن یکیی نه که عقلش فهم کرد / فهم آن موقوف شد بر مرگ مرد[۶]

جز مگر مردی که پیش از مرگ مرد / رخت هستی را بسوی یار برد[۷]

مولوی میان افراد بشر تمایز نوعی بلکه جنسی قائل است و فرد کامل بشری را از جنس سایر افراد عادی بشر نمی شمارد.

جسم ها چون کوزه‌های بسته سر / تا که در هر کوزه چبود درنگر

آن یکی کوزه پر از آب حیات / و این یکی کوزه پر از زهر ممات

گر به مظروفش نظر داری شهی / ور به ظرفش عاشقی تو گمرهی[۸]

ببینید مولوی درباره قطب كامل و سایر افراد بشر چه می گوید. از زبان قطب كامل:

من نیم جنس شهنشه دور از او / ليك دارم در تجلّی نور از او

نیست جنسیت ز روی شکل و ذات / آب جنس خاك آمد در نبات[۹]

جنس ما چون نیست جنس شاه ما / مای ما شد بهر مای او فنا

چون فنا شد مای ما او ماند فرد / پیش پای اسب او گردم چو گرد

خاك پایش شو برای این نشان / تا شوی تاج سر گردنکشان

ای بسا کس را که صورت راه زد/قصد صورت کرد و بر الله زد[۱۰]

وحدت وجود تکوینی غیر از وحدت وجود تشریعی است. خواهید گفت پس معنی آن همه تحقیق که درباره اتحاد حقایق امکانی می‌کند چیست؟

مثنوی ما دكان وحدت است / غیر واحد هرچه بینی آن بت است[۱۱]

***

منبسط بودیم و يك گهر همه/بی سر و بی پا بدیم آن سر همه[۱۲]

* * *

چونکه بی‌رنگی اسیر رنگ شد/موسیی با موسیی در جنگ شد[۱۳]

* * *

جنبش كف ها ز دریا روز و شب/کف همی بینی نه دریا ای عجب[۱۴]

***

لاجرم سرگشته گشتی از ضلال/چون حقیقت شد نهان پیدا خیال[۱۵]

* * *

نیست را بنمود هست آن محتشم/هست را بنمود بر شکل عدم

***

استخوان و باد روپوش است و بس / در دو عالم غیر یزدان نیست کس

مستمع او، قایل او، بی‌احتجاب / زانکه الاذُنان من الرأس ای مثاب[۱۶]

بحرِ وحدان[۱۷] است جفت و زوج نیست / گوهر و ماهیش غیر موج نیست

ای مُحال و ای مُحال اشراك او / دور از این دریا و موج پاك او

نیست اندر بحر مشرك پیچ پیچ / لیک با احول چه گویم هیچ هیچ

چونکه جفت احولانیم ای شمن / لازم آمد مشرکانه دم زدن

آن یکیی زان سوی وصفست و حال[۱۸] / جز دوی ناید به ميدان مقال[۱۹]

یعنی در ظاهر دو وجود و دو موجود می‌گوئیم اما در واقع یکی بیش نیست و یکی است. پس اظهار دویی در مقال است، و ادراك یکی و وحدت در حال.

صبغة الله است رنگ خُمّ هو / پیسها یک رنگ گردد اندر او

چون در آن خُم افتد و گوئیش قُم / از طرب گوید منم خُم لاتَلُم

آن منم خُم خود اناالحق گفتن است / رنگ آتش دارد الّا آهن است

رنگ آهن محو رنگ آتش است / ز آتشی می لافد و خامش وش است

چون به سرخی گشت همچون زرّکان / پس انا النّار است لافش بی‌زبان

آتش چه آهن چه لب ببند / ریش تشبیه و مشبّه را بخند

پای در دریا منه کم گو از آن / بر لب دریا خمش کن لب گزان[۲۰]

گر هزارانند يك کس بیش نیست/جز خیالات عدد اندیش نیست[۲۱]

————————

[۱] . مثنوی نیکلسون، چاپ لیدن، دفتر دوم، بیت: ۲۹۴۲…-۲۹۳۵

[۲] . ایضا، دفتر پنجم، بیت: ۳۲۸ و ۳۳۰

[۳] . ايضا، دفتر اول، بیت: ۱۵۳۱

[۴] . ايضا، دفتر اول، بیت: ۱۵۳۳

[۵] . ايضا، بیت: ۱۵۴۲

[۶] . ايضاً، دفتر ششم، بیت: ۳۶۸۳…. ۳۶۸۰

[۷] . مثنوی علاءالدوله ص ۶۱۵ سطر ۱۶

[۸] . نیکلسون، دفتر ششم، بیت: ۶۵۲ ۶۵۰

[۹] . یعنی وجود آب و خاك در یکدیگر فانی شده و به شکل نبات ظهور کرده‌اند پس وحدت آن ها از راه فنای متعیّن است در لامتعيّن و مثل فنای جنس در فصل است نه از راه اتّحاد وجود.

[۱۰] . مثنوی نیکلسون، دفتر دوم، بیت: ۱۱۷۶-۱۱۷۰

[۱۱] . ایضا، دفتر ششم، بیت: ۱۵۲۸

[۱۲] . ايضا، جلد اول، بیت: ۶۸۶

[۱۳] . ايضاً، بیت: ۲۴۶۷

[۱۴] . ایضا، دفتر سوم، بیت: ۱۲۷۱

[۱۵] . ايضا، دفتر پنجم، بیت: ۱۰۳۴ و ۱۰۲۶

[۱۶] . ایضا، دفتر ششم، بیت: ۱۰۲۴-۱۰۲۳

[۱۷] وحدانیست: نخ

[۱۸] . آن یکی زانسوی وصفست و خیال: نخ

[۱۹] . مثنوی نیکلسون، دفتر ششم، بیت: ۲۰۳۴-۲۰۳۰

[۲۰] . مثنوی نیکلسون، چاپ لیدن، دفتر دوم، بیت: ۱۳۵۶…-۱۳۴۵

[۲۱] . ايضا، دفتر سوم، بیت: ۳۵