فیه ما فیه مولانا – فصل ۶۶

فصل شصت و ششم

سَراج‌الدّین[۱] گفت که مسأله‌ای گفتم، اندرونِ من درد کرد، فرمود آن موکّلی است که نمی‌گذارد که آن را بگویی، اگرچه آن موکّل را محسوس نمی‌بینی ولیکن چون شوق و راندن و الَم می‌بینی دانی که موکّلی هست.

در آبی می‌روی، نرمیِ گُل‌ها و ریحان‌ها به تو می‌رسد و چون طرفِ دیگر می‌روی خارها در تو می‌خَلد، معلوم شود که آن طرف خارستان است و ناخوشی و رنج است و این طرف گلستان و راحت است، اگرچه هر دو را نمی‌بینی، این را وجدانی گویند، از محسوس ظاهرتر است؛ مثلاً گرسنگی و تشنگی و غضب و شادی جمله محسوس نیستند اما از محسوس ظاهرترند زیرا اگر چشم را فراز[۲] کنی محسوس را نبینی، اما دفعِ گرسنگی از خود به هیچ حیله نتوانی کردن، همچنین گرمی در غذاهای گرم و سردی و شیرینی و تلخی در طعام‌ها نامحسوس‌اند ولیکن از محسوس ظاهرتر است.

آخِر تو به این تن چه نظر می‌کنی، تو را به این تن چه تعلّق است؟ تو قایمی بی‌این و هماره بی‌اینی، اگر شب است پروای تن نداری و اگر روز است مشغولی به کارها؛ هرگز با تن نیستی، اکنون چه می‌لرزی بر این تن، چون یک ساعت با وی نیستی، جای‌های دیگری، تو کجا و تن کجا؟ اَنْتَ فِی وَادٍ وَ اَنَا فِیْ وَادٍ[۳] این تن مغلطه‌ای عظیم است، پندارد که او مُرد، او نیز مُرد، هی تو، چه تعلّق داری به تن؟ این چشم‌بندی عظیم است، ساحرانِ فرعون[۴] چون ذرّه‌ای واقف شدند تن را فدا کردند، خود را دیدند که قایم‌اند بی‌این تن و تن به ایشان هیچ تعلّق ندارد و همچنین ابراهیم و اسماعیل و انبیا و اولیا چون واقف شدند، از تن و بود و نابودِ او فارغ شدند.

حجّاج بنگ[۵] خورده بود و سر بر در نهاده بانگ می‌زد که در را مجنبانید تا سرم نیفتد؛ پنداشته بود که سرش از تن جداست و به واسطۀ در قایم است؛ احوالِ ما و خَلق همچنین است، پندارند که به بدن تعلّق دارند یا قایم به بدن‌اند.

——

[۱]  حواشی استاد فروزانفر: ظاهراً مقصود سراج‌الدّین مثنوی خوان است از مریدان خاص مولانا که در مناقب افلاکی و ولدنامه مذکور است یا سراج‌الدّین محمود بن ابی‌بکر ارموی از علماء بزرگ و معاصر مولانا متوفی ۶۸۲٫

[۲]  باز، گشاده.

[۳]  حواشی استاد فروزانفر: مثل است که در حدیث هم بدین صورت آمده: قال رسول الله صلی الله الله علیه و سلم: یَأْتی عَلَی النّاسِ زَمانٌ اَلْقُرآنٌ فی وادٍ وَ هُمْ فی وادٍ، نوادرالاصول،ص ۳۸۰ و یکی از شعرا گوید: و نحن بواد والعذول بواد.

[۴]  حواشی استاد فروزانفر: این مطلب را در قسمتی از مثنوی (ص ۲۳۸ ) که آغازش این است: (دفتر سوم بخش ۷۵) به صورتی هرچه تمام‌تر بیان فرموده است.

[۵]  حواشی استاد فروزانفر: استعمال بنگ در روزگار حجاج بن یوسف معمول نبوده و گویا در این حکایت خلطی واقع شده است.

دکلمه فیه ما فیه مولانا