مولانا جلال الدین – بدیع الزمان فروزانفر – فصل اول – معارف بهاءولد

با آن که بهاءالدّین در علوم نقلی و سلوک ظاهر و باطن پیشوای ارباب حال و قال و
انگشت نمای روزگار بود و از فتوی و وعظ و تذکیر و معارف او خلق بهره ها می بردند و
همه روزه مجلس او به اصناف مردم از دانشمندان و رهروان انباشته می شد و
فضیلت خواهان و حقیقت جویان از مجلس او به دامن ها فواید و افاضات و فتوح و
گشایش های غیبی برمی خاستند ظاهراً به عادت این طبقه که به تصنیف و تألیف چندان
عقیده ندارند و گویند:
دفتر صوفی سواد حرف نیست
جز دل اسپید همچون برف نیست

به تألیف و قید معانی نفسانی در کتاب نپرداخته و تنها اثر موجود او کتابی است به نام
معارف که افلاکی درضمن حال مولانا ذکر آن بدین طریق می آرد. «مولانا معارف بهاءولد
تقریر می فرمود» و ابتدا به گمان این ضعیف می رسید که مقصود از معارف بهاءولد افکار و
آرای بهاءولد است نه کتابی از آثار وی موسوم به معارف تا این که نسخه ای[۱] بی آغاز به
دست آمد که در آخر آن نوشته اند:
«تم الكتاب المعارف (كذا) في اوایل شهر صفر المظفر سنة ستة و خمسين و تسعمائه
کتبه الفقير الحقير خداداد المولوى القونوی».
و در ضمن کتاب یک جا نام بهاءولد و در فصل دیگر خطاب وی در مجلس به فخر
رازی و زین کیشی و خوارزمشاه که از روی قطع علاءالدّین محمّد بن تکش مقصود است
به نظر رسید و تقریباً هیچ شبهت باقی نماند (مخصوصاً که آن چه در این کتاب راجع به
فخررازی و خوارزمشاه ذکر شده با اندک اختلافی در مناقب العارفین از گفتۀ بهاءولد نقل
شده است) که معارف بهاءولد همین کتاب است.
امّا کتاب معارف صورت مجالس و مواعظ بهاءولد می باشد که به اغلب احتمال خود او
آن ها را مرتب ساخته و به رشتۀ تحریر درآورده و اغلب به عباراتی مانند با خود می گفتم و
با خود می اندیشیدم آغاز سخن می کند و حقایق تصوّف را با بیانی هرچه عالی تر و قاهرتر
روشن می گرداند چنان که صرف نظر از دقّت افکار بسیاری از فصول این کتاب در حسن

عبارت و لطف ذوق بی نظیر است و یکی از بهترین نثرهای شاعرانه می باشد.

تأثیر این کتاب در فکر و آثار مولانا بسیار بوده و پس از مطالعه و مقایسۀ دقیق بر
متتبّعین و ارباب نظر پوشیده نمی ماند که مولانا با پدر خود در اصول عمده و مبانی تصوّف
شریک بوده و نیز در مثنوی[۲] و غزلیّات از معانی این کتاب اقتباساتی کرده است.

—————–

[۱]– این نسخه متعلّق است به دانشمند استاد آقای علی اکبر دهخدا و به خط نسخ نسبتاً خوب و کم غلطی نوشته شده و از اوایل نسخه مقداری از اوراق سقط شده است.

[۲]– چنان‌که بهاء ولد گوید «اکنون چو تو خود را رغبتی دیدی به الله و به صفات الله می‌دان که آن تقاضای الله است و اگر میلت به بهشت است و در طلب بهشتی آن میل بهشت است که ترا طلب می‌کند و اگر ترا میل به آدمی است آن آدمی نیز ترا طلب می کند که هرگز از یک دست بانگ نیاید» و مولانا در مثنوی (دفتر سوم، چاپ علاءالدوله،
ص ۳۰۸) گوید:

هیچ عاشق خود نباشد وصل جو
که نه معشوقش بود جویای او
چون در این دل برق نور دوست جست
اندر آن دل دوستی می‌دان که هست
در دل تو مهر حقّ چون شد دو تو
هست حقّ را بی‌گمانی مهر تو
هیچ بانگ کف زدن آید به در
از یکی دست تو بی دست دگر
و نیز در المعارف آمده «اکنون ای خواجه یقینی حاصل کن در راه دین و آن مایه خود را نگاهدار از دزدان و هم نشینان که ایشان به نغزی همه راحت ترا بدزدند همچنان که هوا آب را بدزدد» و همین معنی را مولانا در ضمن یک بیت فصیح (دفتر سوم مثنوی، چاپ علاءالدوله ص ۲۶۰) آورده است:

اندک اندک آب را دزدد هوا
و این چنین دزدد هم احمق از شما
مثل دیگر از المعارف «آخر تو از عالم غیب و از آن سوی پرده بدین سوی پرده آمدی و ندانستی که چگونه آمدی باز چو ازین پرده روی چه دانی که چگونه روی» و همین معنی در مثنوی (دفتر سوم، ص ۲۲۵ از همان چاپ)
نیز بدین صورت آمده است:

چون ستاره سیر برگردون کنی
بلکه بی گردون سفر بی چون کنی
آن چنان کز نیست در هست آمدی
هین بگو چون آمدی مست آمدی

راه‌های آمدن یادت نماند
لیک رمزی با تو برخواهیم خواند

و مأخذ حکایت امیر که می خواست به گرمابه رود و غلام او که سنقر نام داشت و به مسجد رفت و خواجه را بر در مسجد به انتظار گذارد که مولانا در دفتر سوم مثنوی (صفحه ۲۷۳ از چاپ علاءالدوله) هرچه لطیف تر به نظم آورده هم کتاب المعارف بهاء ولد است و این که مولانا در غزلی گوید:

اگر تو یار نداری چرا طلب نکنی
وگر به بار رسیدی چرا طرب نکنی
به کاهلی بنشینی که این عجب کاریست
عجب تویی که هوای چنین عجب نکنی

اقتباسی است از این عبارت معارف «اگر راهی ندیده ای جد کن تا راهی بینی و اگر راه دیدی توقّف چه می‌کنی و چه اندیشه غم (اندیشه و غم ظ ) می خوری».