مولوی‌نامه – جلد اول – فصل دوم: عقاید مذهبی و مسائل فقهی شرعی مولوی در مثنوی – اختلاف مذاهب به سبب اختلاف دید و نظرگاه

همان‌طور که اشاره شد مولوی اختلاف مذاهب را ناشی از اختلاف در دید و نظرگاه طوایف بشر می‌داند و می‌گوید.

از نظرگاه است ای مغز وجود/ اختلاف مؤمن و گبر و یهود

و در این‌باره در یک موضع به داستان اختلاف آن گروه تمثیل می‌کند که فیل را ندیده بودند؛ و کورکورانه در شب تاریک دست به اندام او می‌سودند و هرکدام پیش خود آن را به چیزی مانند می‌کردند.

از نظرگه گفتشان بُد مختلف/ آن یکی دالش لقب داد این الف

در کف هرکس اگر شمعی بُدی/ اختلاف از گفتشان بیرون شدی

چشم حس همچون کف دست است و بس/ نیست کف را بر همه‌ی او دسترس

مولوی مطابق سیره و روش خود در مثنوی که از اشتراک الفاظ و تداعی معانی استفاده می‌کند و از یک مطلب به مطلب دیگر منتقل می‌گردد اینجا هم از کلمۀ «کف» به معنی کف دست؛ به «کف دریا» منتقل می‌شود و بشر را به فراخ حوصلگی دریا و توسعۀ فکر و نظر دعوت می‌کند و می‌گوید.

چشم دریا دیگرست و کف دگر/ کف بِهِل، وز دیدۀ دریا نگر

جنبش کف‌ها ز دریا روز و شب/ کف همی‌بینی و دریا نی عجب

جدال و کشمکش و تزاحم و تصادم افراد بشر را با یکدیگر به برخورد کشتی‌ها و زورق‌ها به یکدیگر که سبب تصادفش تیرگی چشم‌ها باشد تشبیه می‌کند که با وجود این‌که در آب روشن‌اند دیدۀ روشن‌بین ندارند.

ما چو کشتی‌ها به هم بَرمی‌زنیم/ تیره‌چشمیم و در آب روشنیم

مولانا کم‌کم گرم می‌شود و پایۀ سخن و تحقیق را فراتر می‌برد و در دنبالۀ ابیات قبل می‌گوید:

ای تو در کَشتی تَن رفته به خواب/ آب را دیدی نگر در آب آب

آب را آبی است کو می‌راندش/ روح را روحی است کو می‌خواندش

موسی و عیسی کجا بُد کآفتاب/ کشت موجودات را می‌داد آب

آدم و حوّا کجا بُد آن زمان/ که خدا افکند این زِه در کمان

البته متوجه هستید که مبدأ خلقت و آغاز آفرینش را، قدیم ازلی و پیش از خلقت آدم و حوا می‌گوید؛ چرا که آدم و حوا نیز در نظر عارفانۀ مولوی موجود حادث‌اند و ذات واجب‌الوجود قدیم سرمدی بدون آغاز و انجام است.

دنبالۀ گفتار مولوی را گوش کنید:

این سخن هم ناقص است و اَبتَر است/ آن سخن که نیست ناقص آن سَر است

گر بگویم زان بلغزد پای تو/ ور نگویم هیچ از آن ای وای تو

ور بگویم در مثال صورتی/ بر همان صورت بچَفسی ای فَتی

بسته‌پایی چون گیا اندر زمین/ سر بجنبانی به بادی بی‌یقین

لیک پایت نیست تا نَقلی کُنی/ یا مگر پا را ازین گِل برکنی

***

هوش را بگذار وان‌گه هوش‌دار/ گوش را بربند وان‌گه گوش‌دار

چون باز به معانی دقیق لطیف می‌رسد که از سطح فکر عمومی بالاترست؛ از گفت‌وگو کردن در آن معانی پشیمان می‌شود و سبب تن زدن خود را خامی و ناپختگی روح عامۀ بشر می‌گوید.

من نگویم زان‌که تو خامی هنوز/ در بهاری و ندیدستی تَموز

و دنباله‌اش همان بیان را «سخت‌گیری و تعصب خامی است» با همان تشبیه بدیع می‌آورد که پیش نقل کردیم «این جهان همچون درخت است ای کرام» الخ.