مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: انکار فلسفی بر آیۀ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکمْ غَوْراً

مولوی در مطاوی مثنوی شریف مکرر بر پیروان فلسفه و منطق عقلی تاخته و مذهب و طریقۀ آن گروه را باطل و موجب خسران و ضلالت شمرده است.

یکی از مواضع صریح روشنش در دفتر دوم است ذیل عنوان «انکار فلسفی بر قرائت إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکمْ غَوْراً» که آب پاک روی فلسفه و منطق عقلی می‌ریزد و حساب خود را با آن طایفه پاک می‌کند.

توضیحاً موضوع بحث آخرین آیه است از سورۀ ملک «قُلْ أَ رَأَیتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکمْ غَوْراً فَمَنْ یأْتِیکمْ بِماءٍ مَعِینٍ: ج ۳۰»؛ که حاصل ترجمه‌اش این است که ای پیغمبر به مردمان بگو اگر چشمه‌ها خشک شود و آب‌ها در زمین فرورود کیست که برای شما آب روان بیافریند.

این مضمون در سورۀ کهف نیز آمده است «أَوْ یصْبِحَ ماؤُها غَوْراً فَلَنْ تَسْتَطِیعَ لَهُ طَلَباً: ج ۱۵ آیه ۴۱».

مقصود این است که هر نعمتی از خدا است، و بشر قادر نیست که این قبیل نعمت‌ها را برای خود بیافریند.

مولوی تحت عنوان فوق این داستان را می‌آورد که حاکی از روح عقیدۀ پاک و مسلک عرفانی خود اوست.

مُقریی می‌خواند از روی کتاب/ ماؤُکُم غَوراً، ز چشمه بَندَم آب

آب را در غَورها پنهان کُنم/ چشمه‌ها را خشک و خشکستان کنم

آب را در چشمه که^[۱] آرَد دگر/ جز منِ بی‌مثل با فضل و خَطر

فلسفی مَنطِقی مُستَهان/ می‌گذشت از سوی مَکتَب آن زمان

چون‌که بشنید آیت او از ناپسند/ گفت آریم آب را ما با کُلَند

ما به زخم بیل و تیزی تَبر/ آب را آریم از پستی زَبَر

شب بِخُفت و دید او یک شیرمرد/ زد طپانچه هر دو چَشمش کور کرد

گفت زین دو چشمۀ چشم ای شَقی/ با تبر نوری بَرآر ار صادقی

روز برجَست و دو چشم^[۲] کور دید/ نور فایِض از دو چشمش ناپدید

[۱]  کی: نیکلسون – تفاوت رسم الخط است و در هر دو صورت اینجا به معنی استفهام است.

[۲]  چشمش: خ.