مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: عقاید عرفانی و مسلک خاص مولوی – ۵ – هرکه را افزون خبر، جانش فزون

مولوی حقیقت نفس و جان و دل آدمی را، دانش و بینش می‌داند؛ یعنی معتقد است که روح و جان، چیزی غیر از علم و معرفت و آگاهی و هوشیاری نیست؛ پس هرکسی که دانش و آگاهی او بیشتر باشد جان و روح او بیشتر است؛ و بدین سبب مابین افراد انسان تفاوت کلی در نفوس و ارواح باشد؛ تا برسد به مرتبۀ انسان کامل و رسولان و اولیاء خدا که عقل کلی و نفس کلی‌اند؛ و از دیگر افراد بشر از این جهت مستثنی و ممتازند که طبقۀ مشخص و صنف اعلای نوع انسانند و دارای روح و جان و نفس دیگر علاوه بر روح آدمی‌اند؛ بلکه اصلاً نوعی مخصوص و ممتاز و مجزا از دیگر اصناف و افراد مردم‌اند؛ و مرتبت و منزلت این طایفه از ملایکه نیز برتر و عالی‌تر است.

جان نباشد جُز خبر در آزمون/ هرکه را افزون خبر جانش فُزون

جان ما از جان حیوان بیش‌تر/ از چه، ز آن رو که فزون دارد خبر

پس فزون از جان ما، جان مَلَک/ کو مُنزه شد ز حِس مشترک

وز ملک، جان خداوندان دل/ باشد افزون، تو تَحَیّر را بِهِل

زان سبب آدم بُوَد مَسجودشان/ جان او افزون‌ترست از بودشان

ورنه بهتر را سُجود دون‌تری/ امر کردن هیچ نبود درخَوری

کی پسندد عدل و لطف کردگار/ که گُلی سَجده کُند در پیش خار

***

چون سِر و ماهیَت جان مَخبَر است/ هرکه او آگاه‌تر باجان‌تر است

اقتضای جان چو ای دل آگهی است/ هرکه آگه‌تر بود جانش قوی است

روح را تأثیر آگاهی بُوَد/ هرکه را این بیش، اَللهی بُوَد

خود جهان جان سراسر آگهی است/ هرکه بی‌جان است از دانش تهی است

چون خبرها هست بیرون زین نَهاد/ باشد این جان‌ها در آن میدان جَماد

جان اول مَظهر دَرگاه شد/ جان جان خود مَظهر الله شد

***

ای برادر تو همین اندیشه‌یی/ مابَقی خود استخوان و ریشه‌یی

گر گُل است اندیشۀ تو گُلشنی/ ور بُوَد خاری تو هیمۀ گُلخنی