مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: التزامات متکلمان

چون وجهۀ مباحث کلامی معطوف و مقصور بر مسائل مذهبی است، هرکجا خط مشی متکلمان به بن‌بست رسید، ناچار ملتزم به عقیده‌ای می‌شوند که در نظر فلاسفه و پیروان مکتب برهان عقلی مردود مطرود؛ و احیاناً چندان سخیف و مخالف بدیهیات و محسوسات می‌نماید که موجب سخریه و استهزاء می‌گردد؛ نظیر التزام متکلمان اشعری به مسئلۀ «تفکک رحی» و «عدم وجود دایره» و «سکون متحرک» و امثال آن[۱] که در اثر اعتقاد به «جزء لایتجزا» همۀ آن توالی را ملتزم شده‌اند؛ چنان‌که خواجه نصیرالدین طوسی در متن تجرید می‌گوید «و یلزمهم ما یشهد الحس بکذبه و سکون المتحرک و انتفاء الدائرة».

مسألۀ «العرض لا یبقی زمانین» مانند «کلام نفسی» در مبحث کلام الله نیز از همان قبیل مسائل التزامی است که اشاعره به طرح و قبول آن ناچار شده‌اند؛ و فلاسفه و متکلمان معتزلی آن را تأیید نمی‌کنند.

اما این‌که چرا ملتزم به این اعتقاد شده‌اند شرح آن را بعد خواهید شنید.

پنهان نیست که عارف و فقیه و متکلم هر سه با فلسفه و فلسفی مخالفت و مناقضت می‌ورزند.

در مباحث قبل که گفت‌وگو در حدومرز برهان عقلی و عقل بحثی داشتیم از مولوی هم که سرحلقۀ عارفان جهان است شنیدید که گفت

فلسفی گوید ز معقولات دون/ عقل از دهلیز می‌ناید برون

***
هم در این سوراخ بنایی گرفت/ درخور سوراخ دانایی گرفت

***

عقل سر تیز است لیکن پای سُست/ زانکه دل ویران شده است و تن درست

البته می‌دانید که گروهی از متفکران اسلام که از آن جمله جمعیت موسوم به «اخوان صفا» ست درصدد برآمدند که مابین دین و فلسفه را سازگاری و موافقت بدهند.

جمعی از دانشمندان شیعی امامی هم از قرن هفتم به بعد در همان منظور تلاش کردند؛ اما غالب آن است که دین و فلسفه هر دو را از محور اصلی خود خارج می‌سازند تا مابین آن‌ها را سازگاری و هم‌آهنگی داده باشند؛ وگرنه صرف فکر عقلی فلسفی به ویژه عقول ناقص جزوی که شمه‌ای از آن در مباحث قبل گفته شد، با اخلاص و تعبد و تقلد یکدست مذهبی همه‌جا موافقت و همراهی نمی‌تواند داشت؛ دین و فلسفۀ عقلی هرکدام مجری و مبنای جداگانه دارد؛ فلسفه زاییدۀ فکر و عقل بشری است؛ اما مذهب مولود وحی و الهام الهی و عواطف تودرتوی اهل ایمان است.

[۱] برای تحقیق این مسائل رجوع شود به شرح تجرید قوشجی و شرح مقاصد و شرح مواقف که در حواشی معرفی کرده‌ایم.