مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: عرض قابل نقل‌وانتقال نیست

قاعدۀ تجدد امثال اشاعره را شنیدید (العرض لا یبقی زمانین).

قاعدۀ علمی دیگر هم مربوط به مبحث جواهر و اعراض داریم که اختصاص به اشاعره ندارد بلکه مورد قبول جمهور حکما و متکلمان است.

می‌گویند عرض قابل نقل و انتقال نیست؛ به این دلیل که موضوع و محل از مشخصات وجود اعراض است؛ یعنی عرض، وجود مستقل جدا از موضوع و محل ندارد، بلکه وجود عینی آن قائم به وجود موضوع و محل است، پس اگر عرض از موضوعش جدا شود قوام وجودی او از بین می‌رود و فانی و زایل خواهد شد.

اما این‌که گرم شدن و بویناکی اجسام مجاور یکدیگر را می‌بینیم، به اعتقاد ایشان نه از جهت انتقال عرض از محلی به محل دیگر، بلکه از این جهت است که در اثر مجاورت و ملامست، در جسم مجاور استعدادی به وجود می‌آید که موجب ایجاد حرارت و رایحه می‌گردد؛ و این اوصاف مستقلاً از مبدأ خلقت به جسم مجاور افاضه می‌شود. مولوی به همین قاعده اشاره کرده است.

نقل نتوان کرد مر اعراض را/ لیک از جوهر بَرَند اَمراض را

گفت شاها بی‌قنوط عقل نیست/ گر تو فرمایی عرض را نقل نیست

***

خواجه نصیرالدین طوسی در متن تجرید به همان دلیل که اشاره کردیم اشاره می‌کند «و الموضوع من جملة المشخصات و العرض لا یصح علیه الانتقال»[۱].

و تفتازانی در شرح مقاصد می‌گوید: «اتفق الحکماء و المتکلمون علی امتناع انتقال العرض من «محل الی آخر» ج ۱ ص ۱۷۸».

در همین کتاب و همچنین شرح مواقف و شرح تجرید قوشجی دلایل و اعتراضات این قاعده به تفصیل نوشته شده است طالبان این مباحث می‌توانند بدان مآخذ رجوع کنند.

[۱] بد نیست مطلب تازه‌ای را که شاید کمتر شنیده باشید اینجا گوشزد کنم که خواجه در تجرید از نظر کلامی بحث می‌کند نه از جنبۀ فلسفی؛ و بدین سبب ممکن است پاره‌ای از مطالب این کتاب در ظاهر با مؤلفات فلسفی خواجه مانند «شرح اشارات» سازگار نباشد؛ و ظاهراً به همین جهت بعضی در انتساب تجرید به خواجه تردید نموده‌اند چنان‌که از گفتۀ «تفتازانی» در«شرح مقاصد» معلوم می‌شود. در مبحث ماهیت «لا بشرط» و «بشرط شیئی» و«بشرط لا» نوشتۀ «شرح اشارات» را با «تجرید» مقایسه می‌کند و چون آن را به نظر خود متناقض می‌بیند می‌گوید: «اورد هذا الکلام فی کتاب التجرید علی وجه یشهد بانه لیس من تصانیفه.. و فیه شهادة بما رمی به التجرید من انه لیس من تصانیفه مع جلالة قدره عن ان ینسب الی غیره ج ۱ ص ۱۰۲» در جای دیگر هم با عبارت تردیدآمیز می‌نویسد «التجرید المنسوب الی الحکیم الطوسی ج ۲ ص ۲۸۷». اتفاقاً بنده هر قدر دقت کردم در خصوص ماهیت لا بشرط و بشرط لا مابین نوشته‌های شرح اشارات و تجرید تعارض و تنافی نیافتم «و الله العالم».