مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: مثال تلطیف بدن از پرتو صفا و لطافت روح

گفتیم که ممکن است لطافت و صفای روح در بدن نیز تأثیر کرده باشد. مثلش چنان است که چون در وسط یک کرۀ زجاجی سیم برق روشن کنی؛ سرتاپای آن جسم مبدل به یکپارچه نور و روشنایی می‌گردد.

و در تشبیه بعض محققان فلسفه، چنان است که بدن در تحت تأثیر لطافت روح، حالت «روح» مصطلح اهل صنعت کیمیا را می‌گیرد که از ذرات جسد جزو به جزو، عبور، و در همه نفوذ می‌کند، بدون این‌که موجب خلل و فرج، و خرق و التیام شده باشد.

و در کنایه از همان روح متجسد، یا جسد متروح است که می‌گوییم جسم حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و سلم سایه نداشت تحقیق مولوی را دراین‌باره گوش کنید

چون فناش از فقر پیرایه شود/ او محمّدوار بی‌سایه شود
فقر فخری را فنا پیرایه شد/ چون زبانه‌ی شمع او بی‌سایه شد
شمع شد جمله زبانه پا و سر/ سایه را نبود به گرد او گذر

ابر را سایه بیفتد بر زمین/ ماه را سایه نباشد هم‌نشین
بی‌خودی بی‌ابری است ای نیک‌خواه/ باشی اندر بی‌خودی چون قرص ماه
باز چون ابری بیاید رانده/ رفت نور از مه خیالی مانده
از حجاب ابر، نورش شد ضعیف/ کم ز ماه نو شد آن بدر شریف
مه خیالی می‌نماید زابر و گرد/ ابر تن ما را خیال‌اندیش کرد
مه فراغت دارد از ابر و غبار/ بر فراز چرخ دارد مه مدار

نور مه بر ابر چون منزل شده است/ روی تاریکش ز مه مبدل شده است
گرچه هم‌رنگ مه است و دولتی است/ اندر ابر آن نور مه، عاریتی است 

مقصود از «ابر» به طور کنایه یا استعارۀ مصرحه، این تن تیرۀ خاکی؛ و «ماه»، روح روشن آسمانی است.

یعنی همچنان‌که تیرگی جسم ابر در اثر تابش ماه، مبدل به روشنایی می‌گردد، جسم عنصری انسانی نیز در پرتو لطف و صفای روح تلطیف می‌پذیرد؛ و ثقل و ظلمت او به خفت و نورانیت تبدیل می‌شود؛ باز دنبالۀ همان تحقیق و تشبیه را بشنوید

یا مگر ابری شود فانی راه^[۱]/ تا نگردد او حجاب روی ماه
بوده ابر و رفته از وی خوی ابر/ این‌چنین گردد تن عاشق به صبر
تن بود اما تنی گم‌گشته زو/ گشته مبدل رفته از وی رنگ و بو

در گلشن راز هم در صفت پیغمبر علیه السلام می‌گوید

نبودش سایه کو دارد سیاهی/ زهی نور خدا ظل الهی

[۱] بگیرد خوی ماه: خ.