مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: عقاید عرفانی و مسلک خاص مولوی – ۹۸ – انقطاع رسالت تشریع و دوام دولت امامت و ولایت

این عنوان را در مباحث قبل داشتیم اینجا در واقع تذییل و تکمیل همان فصل است.

اعتقاد کلی مسلمانان این است که دورۀ نبوت تشریعی به وجود حضرت خاتم‌الانبیا علیه الصلاة والسلام ختم شده است که فرمود «لا نبی بعدی».

امّا دورۀ نبوت تفریعی و ولایت تکمیلی که ملازم امامت و ولایت باشد، به عقیدۀ بسیاری از مسلمین بخصوص عرفا و صوفیه اعمّ از شیعی و سنی در تمام ادوار و ازمنه بدون فترت و انقطاع تا قیام قیامت، دوام و استمرار دارد؛ و هیچ عصر و زمان از حجت امام و ولی‌عصر خالی نباشد؛ و به قول مولوی «تا قیامت آزمایش دائم است».

شیخ محیی الدین ابن عربی می‌گوید:

«اعلم ان الولایة هی الفلک المحیط العام و لهذا لم تنقطع؛ اما نبوة التشریع و الرسالة فمنقطعة؛ و فی محمد صلی الله علیه و سلم قد انقطعت فلا نبی بعده مشرعا او مشرعا له»[۱].

و جای دیگر می‌گوید:

«فان الرسالة و النبوة اعنی نبوة التّشریع و رسالته ینقطعان و الولایة لا ینقطع ابدا»[۲].

قیصری[۳] در شرح فصوص می‌گوید چون رسالت و نبوت از صفات کونیۀ زمانیه است، به انقطاع زمان منقطع می‌شود؛ اما ولایت صفت الهی است که خود در کریمۀ قرآن مجید فرموده است «اللّٰهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا»، و همان‌طور که وجود الهی، ازلی ابدی است و قابل انقطاع نیست صفت الهی نیز از ازل بوده است و تا ابد پایدار خواهد بود.

هم قیصری گفته است هیچ کدام از انبیا واصل به حضرت الهیه نمی‌شوند جز به دستاویز حبل ولایت که باطن نبوت است؛ و این مرتبت از جهت جامعیت اسم اعظم، مخصوص خاتم‌الانبیاء؛ و از جهت ظهور آن منزلت در عالم شهادت مخصوص خاتم الاولیاء است؛ و کسی که به درجۀ ختم ولایت رسیده باشد واسطه است مابین حق و جمیع انبیا و اولیاء.

باز محیی الدین در «فص شیثی» فصوص الحکم گفته است:

«فالمرسلون من کونهم اولیاء لا یرون ما ذکرنا الا من مشکاة خاتم الاولیاء فکیف من دونهم من الاولیاء و ان کان خاتم الاولیاء تابعا فی الحکم لما جاء به خاتم الرسل من التشریع».

یعنی انبیا و رسولان الهی نیز برای رسیدن و دریافتن مقام وصول به حضرت الهیه؛ و همچنین اولیا که در درجت مادون انبیا باشند، همگی از مشکلات خاتم الاولیاء اقتباس نور می‌کنند؛ هرچند که در مقام تشریع خاتم اولیا نیز پیرو احکام انبیا و رسولان باشد.

هم شیخ محیی الدین در موضع دیگر می‌گوید همان‌طور که خاتم انبیا به طینت ازلی قبل از ظهور شهودی، مقام نبوت داشت که می‌فرمود «کنت نبیا و آدم بین الماء و الطین»؛ و دیگر انبیا در حین بعثت به مقام نبوت ارتقاء یافتند؛ همچنان خاتم اولیا در سرشت ازلی اختصاص به مرتبۀ خاتمیت ولایت داشته؛ و بدین سبب شایسته است که بگوید «کنت ولیا و آدم بین الماء و الطین»؛ اما باقی اولیا با تحصیل شرایط خاص، به اختلاف مراتب به مقام ولایت نائل می‌شوند.

و بالجمله خلاصۀ مقصود محیی الدین این است که مقام خاتمیت خواه در نبوت و خواه در ولایت، منصب موهوبی فطری ازلی است؛ و دیگر مقام‌ها خواه در انبیا و خواه در اولیا، جزو حوادث اتفاقی است؛ که پس از حصول لیاقت و شایستگی از جانب حق‌تعالی به ایشان اعطا می‌شود.

[۱] توضیحاً «مشرع» اول به کسر راء مشدد اسم فاعل «تشریع» است و دوم به فتح صیغۀ اسم مفعول از همان باب.

[۲] فصوص الحکم محیی الدین.

[۳] شیخ داود بن محمود قیصری ساوی حنفی متوفی ۷۵۱ ه‍.ق.