مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: عقاید عرفانی و مسلک خاص مولوی – ۷۴ – نوع انسان کامل بتعاقب افراد موجود است

هیچ عصر و زمانی از حجت وجود اولیا و مردان خدا خالی نیست «پس به هر دوری ولیی قائم است».

شنیدید[۱] که مولوی صنف اولیا و مردان خدا را نوع ممتاز بشر می‌داند، و می‌گوید همان‌طور که انواع طبیعی، به وجود افراد متعاقب موجودند، نوع الهی انسان کامل نیز به تعاقب و تسلسل افراد در هر عصری موجود است؛ یعنی هیچ زمان و دوره‌ای نیست که از حجت ولی‌عصر که به اعتقاد صوفیه همان انسان کامل مکمّل است خالی باشد؛ چیزی که هست شناسایی و اتصال به آن طایفه برای همه‌کس به زودی میسر نیست؛ بلکه حصول این توفیق، منوط به طلب و استعداد ذاتی اشخاص و مدد رحمت الهی به پایمردی عنایت همان مردان کامل است «یهدی برحمته من یشاء».

باز هم گفتیم که مولوی دربارۀ اشخاص و افراد آن نوع کامل به نژاد و نسب صوری و وطن و زادبوم خاص معتقد نیست؛ بلکه به طور مهدویت و خضر نوعی می‌گوید، هرکس که صفات محمدی را داشت جانشین حقیقی و فرزند معنوی پیغمبر است، و خلفا و خلیفه‌زادگان مقبل او هرکجا باشند «بی‌مزاج آب و گل نسل وی‌اند» و «شاخ گل هرجا که می‌روید گل است»

هرکه را بینی ز کوثر سرخ‌رو/ او محمدخوست با او گیر خو

نهایت این‌که درجات و مقامات آن‌ها از جهت قوت و ضعف نور ولایت، مختلف است، و همه در یک‌ پایه و یک‌ مرتبه نیستند؛ مثل مراتب نورند که در شدت و ضعف اختلاف دارد.

او چو نور است و خرد جبریل او/ آن ولی کم از او، قندیل او
و آنکه زین قندیل کم، مشکات ماست/ نور را در مرتبت ترتیب‌هاست 

سند قاطع در این مبحث گفتۀ حضرت مولی الموالی علی بن ابی طالب است علیه السلام در مقاله‌یی که برای «کمیل» انشاء کردند و در کتاب «الغارات»[۲] هم نقل شده است: «لا تخلو الارض من قائم لله بحجته اما ظاهراً مشهورا و اما خائفا مغمورا لئلا تبطل حجج الله و بنیانه».

و آن انسان کامل را که در هر زمان وجود دارد؛ علاوه بر القاب امام و ولی زمان و قطب و پیشوا که در طی مباحث قبل گفته شد در کنایات ادبی جام جهان‌نما و آیینۀ گیتی‌نما و تریاق بزرگ و اکسیر اعظم نیز گویند:

و او را خضر می‌گویند به این مناسبت که راهنمای گمراهان است و آب حیات خورده است؛ و عیسی خوانند برای این‌که دل‌های مرده را زنده می‌کند؛ سلیمان گویند که زبان مرغان می‌داند؛ یعنی خلایق را چنان‌که هستند می‌شناسد و با هرکسی چنان‌که درخور و شایستۀ اوست رفتار می‌کند

[۱] ص ۲۴۱ جلد اول.

[۲] ج ۱ ص ۱۵۳ طبع انجمن آثار ملی.