مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: علل و اسباب پیدا و پنهان یا طبیعی و الهی

باز در زمینۀ علل و اسباب طبیعی و الهی یا آشکار و پنهان گفته است.

تُرک، اغلب، دَخل را در کشتزار/ باز کارَد چون^[۱] وی است اَصل ثِمار

زان بیفشاند به کِشتن تُرک دست/ کآن غَلَه‌ش هم زان زمین حاصل شده‌ست

کفشگر هم آنچه افزاید ز نان/ می‌خَرَد چرم و اَدیم و سَختیان^[۲]

دَخل از آنجا آمدستش لاجرم/ هم از آنجا می‌کند داد و کَرَم

این زمین و سَختیان پرده است و بس/ اصل روزی از خدا دان هر نَفَس

چون بکاری در زمین اصل کار/ تا بِرویَد هریکی را صد هزار

***

خواجه پندارد که روزی ده دهد/ این نمی‌داند که روزی ده دهد

***

چون نَیابی این سعادت در ضمیر/ پس ز ظاهر هر دَم استدلال گیر

که اثرها بر مَشاعِر ظاهر است/ وین اثرها از مُؤثر مُخبر است

چون نظر در فعل و آثارش کُنی/ گرچه پنهان است، اظهارش کُنی

قُوّتی کان اندرونش^[۳] مُضمَرست/ چون به فعل آید عیان و مُظهَرست

چون به آثار این همه پیدا شدت/ چون نشد پیدا ز آثار^[۴] ایزدت

نه سبب‌ها^[۵] و اثرها مغز و پوست/ چون بجویی جملگی آثار اوست

***

آب از جوشش همی‌گردد هوا/ و آن هوا گردد ز سردی آب‌ها

بلکه بی‌اسباب و بیرون زین حِکَم/ آب رویانید تَکوین از عَدَم

تو ز طفلی چون سبب‌ها دیده‌یی/ در سبب از جهل برچَفسیده‌یی

با سبب‌ها از مُسبّب غافلی/ سوی این روپوش‌ها زان مایلی

حاصل آن‌که در سبب پیچیده‌یی/ لیک معذوری همین را دیده‌یی

***

آن‌که بیرون از طَبایع جان اوست/ مَنصب خَرق سبب‌ها آنِ اوست

بی‌سبب بیند چو دیده شد گُذار/ تو که در حسّی سبب را گوش دار

این سبب همچون طبیب است و عَلیل/ این سبب همچون چراغ است و فَتیل

شب چراغت را فَتیلی^[۶] نو بتاب/ پاک دان ز این‌ها چراغ آفتاب

رو تو کَهگِل ساز بهر سقف خان/ سقف گردون را ز کَهگِل پاک دان

[۱]  کارد که: نیکلسون.

[۲]  سختیان: چرم و ساغری.

[۳]  کان در درونش: خ.

[۴]  ز تأثیر: نیکلسون.

[۵]  این سبب‌ها: خ.

[۶]  فتیل: نیکلسون.