مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: عقاید عرفانی و مسلک خاص مولوی – ۵۷ – احتیاج بشر به عقول کامل که مخصوص برگزیدگان الهی است

بشر را علاوه بر تشخیص مصالح و مفاسد دنیاوی که بر عهدۀ عقل مصلحت‌بین اوست، احتیاجات روحانی و معنوی دیگر نیز هست که عقل جزوی ناقص خود او قادر بر برآوردن همۀ آن حوائج نیست؛ و بدین سبب محتاج است به پیروی و تبعیت و الهام گرفتن از عقول کامل که اختصاص به برگزیدگان حق‌تعالی دارد؛ بلکه اگر انصاف بدهیم اکثر افراد انسان در امور دنیوی نیز احتیاج به راهنمایی و رهبری اشخاص عاقل‌تر و کامل‌تر و مجرب‌تر از خود دارند؛ و این مسئله چندان واضح و روشن است که ما را از بحث و مناظره بی‌نیاز می‌سازد.

کسانی که عقول انسانی؛ یعنی عقل و درایت هریک از افراد بشر را تنها و مستقل، هم در تشخیص صلاح و فساد جسمانی دنیوی و هم در تأمین سعادت و آرامش روحانی اخروی او کافی می‌دانند. جز این نیست که در اشتباه و ضلالت‌اند؛ یا به عمد می‌خواهند از زیر بار پیروی کردن انبیا و شرایع الهی شانه خالی کنند تا برای خودسری و بی‌بندوباری خود حجّت و دستاویزی ساخته باشند.

مولوی با این طایفه از مردم و این نوع افکار واهی بی‌اساس به هیچ وجه همراه نیست؛ او می‌گوید که عقل‌های عادی عمومی، همه جزوی و ناقص و با اوهام و تخیلات ضلالت‌انگیز آمیخته است، و بدین سبب همگان نمی‌توانند حقایق اشیاء را چنان‌که هست ببینند و نمی‌توانند خودبه‌خود و بدون معاونت عاقلی مجرب آن سعادت و آرامش حقیقی را که مطلوب نهایی بشر است تأمین و مشکلات خود را چاره‌جویی کنند؛ سهل است که عقل ناقص موجب آفات و مهالک نیز می‌گردد.

پس جویندگان کمال را چاره منحصر است به این‌که عقل ناقص جزوی خود را با عقل کاملان الهی پیوند دهند و بر درگاه ایشان به جای خودسری و خودکامی، عشق و فنا و تبعیت و تسلیم صرف را اختیار کنند تا به مدد اتصال کامل به درجۀ کمال برسند.

آری بعثت انبیا و ظهور اولیا و مردان خدا برای همین مقصود است که خامان را، پخته و ناقصان را تکمیل کنند

عقل جزوی آفتش وهم است و ظن/ زانکه در ظلمات شد او را وطن

***
عقل کامل را قرین کن با خرد/ تا که بازآید خرد زان خوی بد 

باز هم تکرار می‌کنیم که عقیدۀ مولوی این است که بشر در تربیت نفس و تهذیب اخلاق و رسیدن به کمال لایق حالش احتیاج به شیخ و استاد و ولی کامل دارد، و این معنی را در سراسر مثنوی با تمثیلات و بیانات گوناگون گوشزد فرموده است.