مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: عقاید عرفانی و مسلک خاص مولوی – ۲۲ – اتحاد ملل و ادیان و مذاهب

در خصوص اختلاف‌نظر و عقیدۀ عارف با حکیم، و صوفی با متشرع سخن بسیار شنیده‌اید؛ این را هم از بنده بشنوید که اکثر بلکه همۀ آن اختلافات که گفته‌اند، سطحی ظاهری، و مربوط به مبادی و اوایل احوال سیر و سلوک عرفانی و تحصیل حکمت و فلسفه است؛ اما در واقع نفس‌الامر اگر خوب دقت کنیم جوهر عقل و برهان فلسفی نیز پرتوی از نور شهود قلبی و عرفان باطنی است؛ و انسان در سیر استکمالی و ارتقاء مدارج معرفت به جایی می‌رسد که قضایای برهانی با مشهودات وجدانی، و آموخته‌های مدرسه با اندوخته‌های خانقاهی او، در جوهر مراد و مقصود اصلی متحد و موافق می‌گردد؛ آن وقت است که دیگر مابین حکیم و عارف هیچ اختلاف و مباینتی نیست، جز این‌که یکی از دانسته می‌گوید، و یکی از دیده؛ چنان‌که در نظر خالی از غرض و مرض نیز مابین صوفی و متشرع همین فرق است که یکی از دیده می‌گوید و یکی از شنیده. و هم‌چنین انسان در تکامل علمی و روحانی به مقام و منزلتی می‌رسد که پیش او کتاب تکوینی عوالم وجود، با کتاب تشریعی انبیاء و مبعوثان الهی، جمله‌به‌جمله و حرف‌به‌حرف منطبق می‌شود.

و در همین حال و مقام است که نه تنها صوفی و متشرع و عارف و فیلسوف با یکدیگر آشتی می‌کنند؛ که همۀ جنگ‌ها و خصومت‌ها و دورنگی‌ها که مابین ارباب مذاهب و ادیان و ملل عالم است، به صلح و صفا و دوستی و یکرنگی بدل می‌گردد، از سخنان بسیار عمیق و پرمغز مولوی که در این‌باره گفته و از اسرار مکتب عرفانی اوست شمه‌یی یاد می‌کنم؛ خوب توجه کنید:

صِبغَةَ الله هست رنگ خُم هو/ پیسه‌ها یک‌رنگ گردد اندر او

«صِبْغَةَ اللهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللهِ صِبْغَةً: سورۀ بقره ج ۱ آیه ۱۳۸».

رنگ‌های نیک از خُم صَفاست/ رنگ زشتان از سیاه‌آبه‌ی جَفاست

صَبغَةَ الله نام آن رنگ لطیف/ لَعنَةُ الله بوی این رنگ کثیف

***

هم‌چنین دان جمله احوال جهان/ قَحط و جَدب^[۱] و صُلح و جنگ از اِفتِتان

این جهان با این دو پَر اندر هواست/ زین دو، جان‌ها مَوطن خَوف و رَجاست

تا جهان لرزان بود مانند برگ/ در شمال و در سُموم بَعث و مرگ

تا خُم یک‌رنگی عیسی ما/ بشکند نرخ خُم صدرنگ را

کان جهان همچون نَمکسار^[۲] آمده است/ هرچه آنجا رفت بی‌تَلوین شده است

خاک را بین، خلق رنگارنگ را^[۳]/ می‌کُند یک‌رنگ اندر گورها

این نمکسار جُسوم ظاهرست/ خود نمکسار معانی دیگرست

این نمکسار معانی معنوی‌ست/ از ازل آن تا ابد اندر نُوی‌ست

آن‌چنان کز صقل نور^[۴] مصطفی/ صد هزاران نوع ظلمت شد ضیا

از جهود و مشرک و ترسا و مُغ/ جملگی یک‌رنگ شد زان اَلب اُلُغ

صد هزاران سایه کوتاه و دراز/ شد یکی در نور آن خورشید راز

این زمان سرها مثال گاو پیس/ دوک نُطق اندر مِلل صد رنگ ریس

نوبت صد رنگی است و صددلی/ عالم یک‌رنگ کی گردد جَلی

نوبت گرگ است و یوسف زیر چاه/ نوبت قِبط است و فرعون است شاه

تا ز رِزق بی‌دریغ خیره‌خَند/ این سگان را حِصّه باشد روز چند

در درون بیشه شیران منتظر/ تا شود امر تَعالوا مُنتشر

اشاره است به آیۀ کریمۀ سورۀ آل عمران «قُلْ یا اَهْلَ الْکتابِ تَعالَوْا إِلی کلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَ بَینَکمْ اَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللهَ وَ لا نُشْرِک بِهِ شَیئاً وَ لا یتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً اَرْباباً مِنْ دُونِ اللهِ: آل عمران ج ۳ آیه۶۵».

پس برون آیند آن شیران ز مَرج^[۵]/ بی‌حجابی حق نماید دَخل و خَرج

جوهر انسان بگیرد بَرّ و بَحر/ پیسه^[۶] گاوان بِسمِلان^[۷] روز نَحر

مقصود مولوی خصایص عهد غیبت و بشارت ظهور موعود، و تجلی جوهر انسانیت، و دورۀ غلبۀ روح رحمانی بر نفس شیطانی یا چیرگی یزدان بر اهریمن است.

روز نحر رستخیز سهمناک/ مؤمنان را عید و گاوان را هلاک

جملۀ مرغان آب، آن روز نَحر/ همچو کشتی‌ها روان بر روی بَحر

مقصود از «مرغان آب» اولیای خدا و برگزیدگان حق‌تعالی است که «لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ».

تا که بازان، جانب سلطان روند/ تا که زاغان، سوی گورستان روند

روز عدل و، عدل داد دَرخورست^[۸]/ کفش آنِ پا، کلاه آنِ سرست

«لِیمِیزَ اللهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیبِ» و «لِیهْلِک مَنْ هَلَک عَنْ بَینَةٍ وَ یحْیی مَنْ حَی عَنْ بَینَةٍ»[۹]

تا که یَهلِک مَن هَلَک عَن بَیّنَه/ تا که یَنجو مَن نَجا وَاستَیقَنَه

[۱]  جدب: قحط و خشک‌سالی.

[۲]  نمکزار: خ.

[۳] بین که خاک این خلق رنگارنگ را: خ.

[۴]  کز نور روی: خ.

[۵]  مرج: چراگاه و بیشه و مرغزار.

[۶]  پیس: خ- پیسه به معنی سیاه و سپید است که آن را به تازی «ابلق» گویند؛ سنائی گوید: چیست چنبر سپهر دهرافروز/ رسن پیسه چیست جز شب و روز/ درفکندت به چنبر گردن/ بهر کشتن زمانه، پیسه رسن. و به همین مناسبت مرض «برص» را «پیسه» و «لک و پیس» گویند.

[۷]  بسمل با کسر باء و میم: کشته و کشتنی.

[۸]  روز عدل و عدل و داد اندر خورست: خ.

[۹]  هر دو آیه از سورۀ انفال است ج ۹ آیه ۳۸ و ۴۲٫