مولوی‌نامه – جلد اول – فصل دوم: عقاید مذهبی و مسائل فقهی شرعی مولوی در مثنوی – مقام توحید حالی و عرفانی مولوی

مولوی در مقام توحید الهی و عرفان ربانی به مقامی محمود و عالمی نامحدود رسیده بود که می‌گفت:

بحر را حَدّ است و اندازه بدان/ شیخ و نور شیخ را نبود کَران

پیش بی‌حَد آنچه محدودست لاست/ کُلُ شَیءٍ غَیرَ وَجهُ الله فَناست

کفر و ایمان نیست آنجایی که اوست/ زان‌که او مغزست و این دو رنگ و پوست [خ؛ بوست]

مولوی خود هم شیخ بود و هم نور شیخ؛ و بدین سبب در عالمی بی‌کران و فضایی بی‌انتها سیر می‌کرد.

خود طَواف آن‌که او شه‌بین بُوَد/ فوق قَهر و لطف و کفر و دین بُوَد

یعنی به قول حکیم غزنوی:

کفر و دین هر دو در رهش پویان/ وحده لا شریک له گویان

وسعت و عمق فکر مولوی را از اینجا قیاس می‌توان کرد که بعد از آن همه تحقیق دقیق لطیف که از وی شنیدید؛ باز می‌گوید که آن را درخور عقل عوام گفته و باقی سخن را نهفته‌ام.

دَرخور عقل عَوام این گفته شد/ از سخن باقی آن بنهفته شد

انصاف را که حوصلۀ دریاها و اقیانوس‌ها نیز به گرد وسعت قطره‌یی از دریای پهناور افکار و اندیشه‌های مولوی نمی‌رسد.

آری مولوی به مقامی از عرفان و فناء در وجود حق و هستی مطلق رسیده بود که کفر و ایمان هر دو دربان او بودند؛ و او خود مغز بود و «کفر و دین او را دو پوست».

کُفر قِشر خشک رو برتافته/ باز ایمان قشر لذت یافته

قشرهای خشک را جا آتش است/ قشر پیوسته به مغز جان خوش است

مغز خود از مرتبه‌ی خوش برترست/ برترست از خوش که لذت‌گستر است