مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: عقاید عرفانی و مسلک خاص مولوی – ۳۶ – آدم‌شناسی از هر علم و فنی دشوارتر است
انسان کامل را که پیر ارشاد و خضر را رهبر باشد چگونه باید شناخت
آدم‌شناسی از هر علم و فنی دشوارتر است؛ مشکل‌ترین امری که سالک راه حق با آن دچار و درگیر می‌شود، این است که پیر طریقت و استاد کامل واصل را که اهلیت دستگیری و اصلاح نفوس و شایستگی هدایت و ایصال خلق به حق داشته باشد چگونه باید شناخت!
دلیل احتیاج سالک به ولی مرشد و شیخ راهبر، همان دلیل عقلی احتیاج کودک به معلم و مربی؛ و نیازمندی وجود ناقص ضعیف به دستگیری روح کامل نیرومند کریم؛ و ضرورت رجوع جاهل به عالم است «چون نبی نیستی ز امت باش».
مشکل اینجاست که آن موجود شریف عزیز را چگونه می‌توان شناخت؛ شخص ناقص جاهل، با کامل عالم، سنخیت ندارد؛ و حال این‌که در تعقل و احاطۀ علمی، سنخیت مابین عاقل و معقول شرط است؛ پس چگونه می‌تواند کسی که طالب راه حق، و ناقص و جاهل است، شیخ کامل دانای مکمل را بشناسد تا پیش او سر بسپارد و تسلیم شود!
مولوی و دیگر عرفا همه می‌گویند شیخ راهنمای صالح را از غولان راهزن باید تمیز داد؛ و با هر دستی بیعت نکرد؛ اما این‌که آن دست را به چه طریق باید شناخت
***
صد هزار ابلیس لا حول آر بین/ آدما ابلیس را در مار بین
حرف اینجاست که آن روی را از آن روی؛ و ابلیس را از آدم با چه میزان و ملاکی باید تشخیص داد!
حضرت آدم صفی علیه السلام با وجود مقام نبوت و حیات بهشتی ابلیس را در مار ندید و فریب خورد «وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی: طه ج ۱۶ آیه ۱۲۱»؛ از سالک نوکار نوسفر جاهل فقیر، چه توقع باید داشت و چطور از او ساخته است که ابلیس را از آدم امتیاز بدهد!
سخن بر سر امامت به معنی پیشوایی و خلافت ظاهری در تمشیت مصالح دنیوی و ریاست خلق و تدبیر امور جمهور نیست تا آن را به وسیلۀ وصیت کتبی یا شفاهی در نصب ولیعهد و جانشین؛ یا به طریق اجماع و اکثریت آراء؛ یا به نشانۀ تقلد و قیام علوی بسیف[۱] و امثال آن اثبات کنند؛ سخن بر سر منصب شیخی نیست که به قول یا کتابت قطب در آن مسند بنشیند؛ گفت‌وگو بر سر امامت باطنی و مقام ولایت الهی؛ یعنی قدرت تصرف در تبدیل اخلاق و اصلاح نفوس و ارواح بشری است که عزل و نصب آن به دست بشر نیست بلکه فقط در تحت مشیت ربوبی و اراده و اختیار الهی است؛ اینجاست که کارشناسایی ولی کامل مکمل سخت دشوار و مشکل می‌شود.
صدور معجزات و خرق عادات و مکاشفات قلبی نیز که احیاناً در اثر ریاضت و مجاهدت حاصل می‌شود و اکثر خلق بدان شیفته و فریفته می‌شوند؛ اولاً به اسلام یا عدم اسلام تعلق ندارد؛ بلکه این احوال از لوازم و خاصیات ریاضت است که نفس مرتاض را قدرت کرامت و خرق عادت می‌بخشد؛ خواه در کفر باشد و خواه در دین؛ چنان‌که نمونه‌های بارز آن را در طوایف و فرقه‌های مذهبی غیر مسلمان؛ بلکه مابین آن گروه که پیش ارباب مذاهب به کفر و الحاد شناخته می‌شوند؛ نیز دیده و به روایت‌های موثق شنیده‌ایم.
ریاضت و زهدورزی و انزوا و عزلت و تحمل «جوع و صمت و سهر و خلوت و ذکر بدوام» در واقع یک نوع مشق و ورزشی است پرمشقت و رنج که با شرط استعداد ذاتی، نتیجه و ثمره یا اجرت و پاداش طبیعی آن، تحصیل قدرت بر صدور اعمال خلاف عادت می‌شود؛ ارتباط به خداشناسی و توغل در الهیات تا مقام فناء فی الله که مقصود و مقصد عارف است ندارد؛ و دعوی آن قبیل کرامات در نظر عارف، استدراج الهی است؛ ثانیاً در فصول قبل[۲] گفتیم که:
خلاصه این‌که کبرای قیاس که احتیاج ناقص به کامل، و رجوع جاهل به عالم باشد مسلم است و در آن حرفی نیست؛ بلکه به قول طلاب «نزاع صغروی» است که آن شیخ کامل عالم کیست؛ و به چه وسیله و با کدام اصل و اماره‌ای او را از سایر افراد عادی می‌توان باز شناخت!
شکی نیست که علت و سرمایۀ اصلی مرید و مرادی و طالب و مطلوبی و پیشوایی و پیروی همان جاذبۀ تجانس و سنخیت و ائتلاف روحانی است؛ اما این‌که جاذب، کهرباست یا مغناطیس، مجذوب کاه است یا آهن؛ و جذبۀ نوری رحمانی است، یا ناری شیطانی؛ تشخیص آن آسان نیست!
آیات کریمۀ مربوط به ائمۀ کفر و گمراهی، و پیشوایان نور و هدایت را در فصل پیش ذکر کردم؛ باز در آیت کریمه است «اللهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کفَرُوا اَوْلِیاوُهُمُ الطّٰاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ اِلَی الظُّلُماتِ أُولئِک اَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ: بقره ج ۳ آیه ۲۵۸».
درست است که ولایت حقۀ الهی و جذبۀ آسمانی، تاریکی‌ها را به روشنایی و کدورت‌ها را به صفا بدل می‌کند؛ روح را آرامش می‌بخشد؛ قلب را صیقل می‌دهد و زنگ آلام و اسقام درونی را می‌زداید؛ از وحشت و هراس حوادث می‌کاهد؛ حتی به جایی می‌رسد که خوف و اندیشۀ مرگ و شهادت را از دل می‌برد.
و برعکس ولایت شیطانی و کشش فریبندۀ طاغوت، نور را به ظلمت، و صفا را به کدورت، و آرامش و سکینۀ قلب را به وحشت و دهشت مبدل می‌سازد.
این قبیل خواص و آثار همه در محل خود مسلم و محقق است؛ ولیکن بعد از آن است که مدتی به صدق راه رفته و با مجاهدت کار کرده باشند؛ بی‌چاره سالک نوکار و جاهل مشتبه نوآموز که هنوز راهی پیش نرفته و مزۀ آن احوال و علایم را نچشیده‌اند در اولین قدم از کجا مابین آن دو نوع جذب و کشش را فرق بگذارند و آنها را از یکدیگر امتیاز بدهند!
چه بسا اشخاص که سالیان دراز فریب باطل را خورده و آن را حق پنداشته‌اند؛ به امام کفر و ضلالت اقتدا کرده و او را پیشوای هدایت و عدالت شمرده‌اند؛ عمری در خواب غفلت و مستی به سر برده و یک دم روی بیداری و هشیاری ندیده‌اند!
الهام ربّانی و شیطانی، و از آن قبیل احوال مشابه نیز فراوان داریم که امتیاز آنها از یکدیگر برای همه کس میسر نیست.
باز به دلیل دیگر ظهور آن آثار و احوال که در فرق میان امام حق و باطل گفته شد؛ موقوف است بر آن‌که دست بیعت به کسی داده و زیر بار اطاعت او رفته و تعلیم و تربیت او را پذیرفته و مدتی کار کرده و راه پیموده باشند؛ پس اگر اصل بیعت و مطاوعت را هم بر ظاهر شدن آن علائم و آثار موقوف کنیم؛ منتهی به امر محال باطلی می‌شود که آن را «دور» و تقدم شیء بر نفس می‌گویند!
باری معرفت امام و ولی عصر و بازشناختن و تمیز دادن خضر راهبر و پیر هادی دستگیر از مدعیان باطل؛ همانا مشکل‌ترین امر طریقت، و سخت‌ترین عقبۀ خطرناکی است که ارباب سیر و سلوک ناچار باید از آن عبور کنند.
[۱] اشاره است به اختلاف فرق اسلامی در تعیین منصب امامت.
[۲] ص ۲۹۸ طبع شده.
[۳] سوی دل: خ.
دیدگاه خود را ثبت کنید
آیا می خواهید به بحث بپیوندید؟در صورت تمایل از راهنمایی رایگان ما استفاده کنید!!