احادیث و قصص مثنوی مولانا – دفتر اول – شمارۀ ۲۱ تا ۳۰ – (بیت ۱۷۵ تا ۲۸۲)
۲۱-
گورخانۀ راز تو چون دل شود
آن مرادت زودتر حاصل شود
تعبیر «گورخانۀ راز» ناظر است بدین جمله:
صُدورالأحرار قبور الاسرار که به امیرالمؤمنین علی علیه السلام نسبت داده‌اند.[۱]
“سینۀ آزادگان، مدفن رازهاست” (همانطوری که نبش قبر حرام است بیرون افکندن راز نیز بر آنان حرام است.)
و در رسالۀ قشیریه[۲] جزء کلمات صوفیّه آمده است. و در شرح انقروی و یوسف بن احمد مولوی بدینگونه روایت شده است:
قلوب الاحرار قبور الاسرار.
“دل آزادگان مدفن رازهاست.”
و فضیل بن عیاض از مشایخ صوفیّه (متوفی ۱۸۷) بدین نظر گفته است:
من عد کلامه من عمله قل کلامه الا فیما یعنیه.[۳]
“کسی که سخن گفتن را جزئی از عمل خویش می‌داند کم سخن می‌گوید و در آن کم نیز قصدش عمل کردن است.”
*****
۲۲-
گفت پیغمبر که هرکه سِر نهفت
زود گردد با مراد خویش، جفت
اشتعینوا على انجاح الحوائج بالکتمان فان کل ذی نعمة محسود.[۴]
“با استعانت از رازداری، برآورده شدن حاجت‌ها (و صاحب نعمت‌شدنتان) را تداوم بخشید. زیرا صاحب نعمتی که سر زبان‌ها بیفتد مورد حسادت این و آن قرار می‌گیرد.”
و با تبدیل «على انجاح» به «على قضاء الحوائج»[۵] و به صورت ذیل نیز نقل شده است:
استعینوا على امورکم بالکتمان[۶]
“در کارهایتان از رازداری مدد بجویید.”
و عبداللطیف عباسی آن را اشاره می‌داند به جملۀ ذیل:
من کتم سره حصل امره.[۷]
“هرکس که رازش را نگاه داشت مرادش حاصل شد.”
*****
۲۳-
اندر آمد شادمان در راه مَرد
بی خبر کان شاه قصد جانش کرد
کم من حریص على شیءٍ لیدرکه/ و عل ادراکه یدنی الی عطبه
و رب ملح علی بغیة/ و فیها منیته لو شَعَر[۸]
“چه بسا افرادی هستند که مشتاقند به آرزوی خود برسند اما همینکه آرزوی آنان تحقق می‌یابد متوجه می‌شوند که به سختی و رنج تازه‌ای گرفتار شده‌اند.
ای بسا اصرار کنندگانی هستند که می‌خواهند به آرزوی خود برسند (ولی نمی‌دانند) و ای کاش می‌دانستند که مرگشان در تحقق یافتن آن آرزو است.”
*****
۲۴-
اسب تازی برنشست و شاد تاخت
خونبهای خویش را خلعت شناخت
ای شده اندر سفر با صد رضا
خود به پای خویش تا سوءالقضا
مقتبس است از مضمون جمله ذیل:
و رب ساع فی ما یضره.[۹]
“چه بسا تلاشگری که کوشش وی به زیانش تمام می‌شود.”
و مناسب آن جمله ذیل است:
یقدر المقدرون والقضاء یضحک.[۱۰]
“برنامه ریزان تدبیر می‌کنند در حالی که سرنوشت به تدبیرشان می‌خندد.”
و این قطعه که در (البیان والتبیین) طبع مصر، ج ۳، ص ۱۱۹ دیده می‌شود هم اشاره بدین مضمون است:
وکم من اکلة منعت اخاها/ بلذة ساعة اکلات دهر/ وکم من طالب یسعی لشیء/ و فیه هلاکه لو کان یدری
“چه بسا که لقمه‌ای با لذتی زودگذر، صاحبش را از خوراک‌های بیشتر باز داشته است. و چه بسا انسان برای به‌دست آوردن چیزی تلاش می‌کند (ولی نمی‌داند) و ای کاش می‌دانست که در این تلاش نابودی خود را خواسته است.”
سوء القضا تعبیری است مستفاد از حدیث:
عن ابی هریرة أن النبی (ص) کان یتعود من سوء القضاء و من درک الاعداء و من جهد البلاء.[۱۱]
“ابوهریره نقل کرده است که حضرت رسول (ص) همواره از این سه به خدا پناه می‌برد: قضای بد، تسلّط دشمن و بلای سخت.”
*****
۲۵-
در خیالش ملک و عزّ و مهتری
گفت عزرائیل رو آری بری
مصراع دوم بر طریق سخریّه و استهزا و مناسب است با مضمون جملۀ یُقَدر المقدرون والقضاء یضحک.
“در شمارۀ ۲ ردیف ۲۴ ترجمه شده است”
*****
۲۶-
عشق‌هایی کز پی رنگی بود
عشق نبود، عاقبت ننگی بود
موافق است با مضمون حدیث ذیل:
مَن احبک لشیء ملک عند انقضائه.
“کسی که تو را به انگیزۀ چیزی دوست بدارد، با منتفی شدن آن انگیزه، از تو دلسرد می‌شود.”
که بعضی آن را از موضوعات شمرده‌اند.[۱۲]
و از ابوالقاسم جنید نقل کرده‌اند:
کُلُ محبّة تکون بعوض فاذا زال العوض زالت المحبة.[۱۳]
“محبّتی که منشأش اصیل نباشد زوال می‌پذیرد.”
و می‌گویند:
اِیاک و من مودته على قدر حاجته فعند ذهاب الحاجة زوال المحبة.[۱۴]
“از کسی که دوستیش با تو به انگیزۀ نیاز مادیِ او باشد بپرهیز، زیرا با تأمین شدن آن نیاز دوستی وی نیز از بین می‌رود.”
*****
۲۷-
مثلی قدیم و دیرینه است و مفادش این است که زیبایی و هر کمالی حسد را برمی‌انگیزد و موجب هلاک می‌شود.
و قد یهلک الانسان فضل ریاشه/ کما یذبح الطاووس من اجل ریشه[۱۵]
“تمکّن و دارایی گاهی موجب هلاکت صاحبش می‌شود همانطوری که طاووس را به خاطر پر زیبایش می‌کشند.”
*****
۲۸-
می‌بلرزد عرش از مدح شقی
بدگمان گردد ز مدحش متّقی
مأخوذ است از مضمون این حدیث:
اذا مُدح الفاسق غضب الرّب و اهتز لذلک العرش.[۱۶]
“چون بدکاری را بستایند خدا به خشم و عرش به لرزه درآید.”
و نزدیک است بدان روایت ذیل:
ان الله لیغضب اذا مدح الفاسق.[۱۷]
“براستی که ستایش از بدکار موجب خشم خداست.”
*****
۲۹-
و انما سموا ابدالا لوجهین وجه انه کلما مات رجل بدل مکانه آخر لتمام الاربعین و وجه آخر انهم بدلوا أخلاقهم السیئة و راضوا انفسهم حتى صارت محاسن اخلاقهم حلیة اعمالهم.[۱۸]
“وجه تسمیۀ ابدال به دو دلیل است: ۱- با درگذشت یکی از آنان – پس از چهل سال – دیگری جایگزین وی می‌شود، ۲- ایشان اخلاق زشت خود را به اخلاق نیکو بدل می‌کنند به طوری که زینت اعمالشان می‌شود”
و زمخشری در وصف جبل لکام می‌گوید:
وفیه یسکن الابدال یقال هم تسعون، کلما توفی واحد منهم قام بدله مکانه و انما یرحم الله ععباده و ینظر لهم بدعائهم قال:
وجاور بلادالشام لبنان انه/ معادن ابدال الى منتهى العرج
و قال أبو دلف الخزرجی:
و جاورت الملوک و من یلیهم/ کما جاورت ابدال اللکام[۱۹]
“در آنجا (کوه لُکام) ابدال ساکن هستند. گفته‌اند تعدادشان نه نفر است. هرگاه یکی از آنان درگذرد دیگری جایگزین وی می‌شود و خداوند نسبت به این بندگان و خواسته‌هایشان، با نظر رحمت می‌نگرد.
شاعر گفته است: در شام و لبنان ساکن شو زیرا سرزمین ابدال است، بزرگانی که به اوج تقرب رسیده‌اند.
ابودلف خزرجی نیز گفته است:
در جوار شاهان و نزدیکان ایشان به‌سر می‌برم همانطوری که در جوار ابدال که ساکن لکام هستند به‌سر برده‌ام.”
*****
۳۰-
کافران اندر مری بوزینه طبع
آفتی آمد درونِ سینه طبع
لیتهم کانوا قرودا فحکوا/ شیم الناس کما تحکی القرود[۲۰]
“ای کاش آنان همچون بوزینگان که تقلیدشان بی‌چون و چرا است، از رفتار و اخلاق انسان‌ها تقلید می‌کردند.”
————
[۱] امثال و حکم دهخدا.
[۲] چاپ مصر،ص ۴۵٫
[۳] رسالۀ قشیریه، چاپ مصر، ص ۵۹٫
[۴] جامع صغیر، ج ۱، ص ۳۹٫
[۵] احیاء العلوم (ج ۳، ص ۱۲۹).
[۷] حاشیه عبداللطیف عباس بر مثنوی، نسخۀ کتابخانۀ ملی نیز رجوع کنید به اللالی لمصنوعة، تألیف سیوطی، طبع مصر ج ۲، ص ۸۱٫
[۸] عیون الاخبار، طبع مصر، ج ۱۳ ص ۱۹۱٫
[۹] از نصایح امیرالمومنین علی علیه السلام کتاب المبین تألیف حاج محمدخان کرمانی، طبع ایران ج ۲ ص ۴۸۱ – نقل از نهج البلاغه.
[۱۰] ربیع الابرار، باب الطمع والرجاء.
[۱۱] صحیح مسلم، چاپ مصر، ج ۸، ص ۷۶٫
[۱۲] اللؤلؤ المرصوع، طبع مصر، ص ۷۵٫
[۱۳] احیاء العلوم، ج ۴، ص ۲۵۸٫
[۱۴] عیون الاخبار، طبع مصر، ج ۳، ص ۸۳٫
[۱۵] ابوالفضل میکالی خاص الخاص ثعالبی، ربیع الابرار، باب المال و الکسب.
[۱۶] جامع صغیر، ج ۱، ص ۳۴ و با حذف «لذلک» کنوزالحقائق، ص ۱۰٫
[۱۷] احیاء العلوم، ج ۲ ص ۵۸٫
[۱۸] نوادرالاصول، چاپ مصر، ص ۷۰٫
[۱۹] ربیع الابرار، باب الارض.
[۲۰] ربیع الابرار، باب الوحوش.
دیدگاه خود را ثبت کنید
آیا می خواهید به بحث بپیوندید؟در صورت تمایل از راهنمایی رایگان ما استفاده کنید!!