مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: حد و مرز عقل و فلسفۀ برهانی

مقصودش از بیت اخیر اشاره است به مقام و مرتبتی که عرفا می‌گویند: «طور وراء طور العقل» یعنی حالتی است که عقل عادی بشر از درک آن عاجز است.

به همین مناسبت است که مولوی همه‌جا حدّ و مرز عقل و برهان فلسفی را محدود و معلوم می‌کند؛ و معتقد است که عقول و افهام عادی بشر به کنه افکار و دریافت‌های عارفان و اصل و مردان کامل نمی‌رسد؛ و نیز عقل انسانی به طور کلی دارای مراتب تودرتوی پنهانی است که اگر در وادی سیر و سلوک و عرفان وارد شوند، کم‌کم آن پرده‌ها برداشته می‌شود و به مقام شهود و کشف عوالم غیب می‌رسند:

بَند معقولات آمد فَلسفی/ شَهسوار عقلِ عقل آمد صَفی

عقلِ عقلت مغز و عقل توست پوست/ معدۀ حیوان همیشه پوست‌جوست

فلسفی گوید ز معقولات دون/ عقل از دهلیز می‌ناید برون

***

زان سبب جانش وَطَن دید و قَرار/ اندرین سوراخ دنیا موش‌وار

هم درین سوراخ بَنّایی گرفت/ درخور سوراخ، دانایی گرفت

***

فلسفی کو مُنکر حَنّانه است/ از حواس انبیا بیگانه است

فلسفی مُنکر شود در فکر و ظَن/ گو بُرو سَر را بدان دیوار زن

نُطق آب و نُطق خاک و نُطق گِل/ هست مَحسوس حواس اهل دل

***

این نُجوم و طِب، وَحی انبیاست/ عقل و حس را سوی بی‌سو رَه کجاست

یعنی کسی که اول‌بار به کشف علوم و معارف بشری از قبیل طب و نجوم نایل آمده نبوت داشته یعنی، صاحب روح وحی‌گیر بوده است و همواره حال بر همین منوال است.

عقل جزوی عقلِ اِستخراج نیست/ جز پذیرای فن و مُحتاج نیست

قابل تَعلیم و فهم است این خِرَد/ لیک صاحب وحی تعلیمش دهد

***

عقل جُزوی، کَرکَس آمد ای مُقِل/ پَرِّ او با جیفه‌خواری مُتصل

عقل اَبدالان چو پَرِّ جبرئیل/ می‌پَرَد تا ظِل سِدره، میل‌میل

***

خود خِرَد آن است کو از حق چَرید/ نی خِرد کآن را عُطارد آفرید

پیش‌بینی خِرَد تا گور بود/ وان صاحب‌دل به نَفخ صور بود

زین قَدَم وین عقل رو بیزار شو/ چشم غَیبی جوی و بَرخوردار شو

زین نظر وین عقل ناید جز دَوار/ پس نظر بگذار و بگزین انتظار

***

تا به کی عکس خیال لامِعه/ جهد کُن تا گرددت این واقعه

تا که گفتارت ز حال تو بُوَد/ سَیر تو با پَرّوبال تو بُوَد

مَنطقی کز وحی نبود، آن هواست/ همچو خاکی در هوا و در هَباست

***

جهد کن تا می‌توانی ای کیا/ در طریق انبیا و اولیا

کسب کن، سعیی نما و جهد کن/ تا بدانی سر علم من لدن

***

نیست دید رنگ بی‌نور بُرون/ هم‌چنین رنگ خیال اندرون

این برون از آفتاب و از سُها/ و اندرون از عکس انوار عُلا

نور نور چشم، خود نور دل است/ نور چشم از نور دل‌ها حاصل است

باز نور نور دل، نور خُداست/ کو ز نور عقل و حس، پاک و جداست

***

آینه‌ت دانی چرا غَماز نیست/ زان‌که زَنگار از رُخش مُمتاز نیست

رو تو زنگار از رخ دل پاک کن/ بعد از آن آن نور را ادراک کن [۱]

[۱]  این بیت را طبع نیکلسون ندارد.