مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: عقل مذموم

۳- اصطلاح دیگر مولوی در عقل، قوۀ شیطنت و گربزی و نکراء[۱]، و هوش تزویر و مکر و فریب‌کاری، و زیرکی در امور دنیا همچون خردنگرشنی و حسابگری و سودپرستی، و امثال این صفات است.

این نوع عقل را عقل مذموم می‌نامیم؛ که از لوازم آن خودخواهی و حس ترفع و دیرباوری و سخت‌پذیری است؛ به طوری که این قبیل عقلا کمتر زیر بار تسلیم و اطاعت و انقیاد دیگری می‌روند و بر استبداد و خودرایی لجاج می‌ورزند.

و همین عقل است که مولوی همه‌جا آن را نکوهیده؛ چندان‌که جهل را بر این نوع عقل ترجیح داده و گفته است که از این عقل بیزار باید شدن و آن را فدای عشق باید کردن.

خود خِرد آن است کو از حق چَرید/ نی خِرد کآن را عُطارد آورید

پیش‌بینی این خِرد^[۲] تا گور بود/ و آن صاحب‌دل به نَفخ صور بود

این خِرد از گور و خاکی^[۳] نگذرد/ وین قَدم عرصه‌ی عجایب نَسپَرَد

زین قَدم^[۴] وین عقل رو بیزار شو/ چشم غیبی جوی و برخوردار شو

زین نظر وین عقل نآید جز دَوار/ پس نظر بگذار و بگزین انتظار

***

زین خِرد جاهل همی باید شدن/ دست در دیوانگی باید زدن

***

عقل را قربان کُن اندر عشق دوست/ عقل‌ها باری از آن سوی است کوست

عقل‌ها آن سو فرستاده عُقول/ مانده این سو که نه معشوق است گول

***

عقل جُزوی عقل را بدنام کرد/ کام دنیا مرد را بی‌کام^[۵] کرد

دربارۀ «عقل جزوی» و «عقل کلی» بعد گفت‌وگو خواهیم کرد؛ باز از سخنان مولوی بشنوید که دربارۀ حیله‌ها و مکرهای عقل مذموم، گفته است.

ما چو روباهیم و پای ما کِرام/ می‌رهاندمان ز صدگون انتقام

حیلۀ باریک ما چون دُم ماست/ عشق‌ها بازیم با دُم چپ و راست

دُم بجنبانیم ز استدلال و مَکر/ تا که حیران مانَد از ما زَید و بَکر

طالب حیرانی خلقان شدیم/ دست طمع اندر اُلوهیت زدیم

تا به افسون مالک دل‌ها شویم/ این نمی‌بینیم ما کاندر گَویم

در گوی و در چَهی ای قَلتَبان/ دست وادار از سِبال دیگران

[۱]  نکراء به فتح اول بر وزن «صحراء» و «نکر» به ضم اول بر وزن «سکر»: دهاء و فطنت و گربزی.

[۲]  پیش‌بینی خرد: خ.

[۳]  از خاک گوری: خ.

[۴]  زین نظر: خ.

[۵]  ناکام: خ.