مولوی‌نامه – جلد دوم – فصل چهارم: خداپرستی مولوی به توحید شهودی یقینی

۳- برای این‌که کلمۀ بشرپرستی بر گوش‌ها سنگینی نکند، و دیگ ادراکات خرد به جوش نیاید و آن عقیدۀ پاک عرفانی را که روح خداپرستی است با بت‌پرستی و دعوی واهی بی‌دلیل «ما نَعْبُدُهُمْ اِلاّٰ لِیقَرِّبُونا اِلَی اللّٰهِ زُلْفی: زمر ۳۹ آیه ۳» اشتباه نکنند؛ با این‌که در گفته‌های قبل با تقریرات و بیانات گوناگون آن را باز نموده و رفع اشتباه کرده‌ایم؛ باز بر آن مقوله می‌افزاییم.

اعتقاد مولوی به مظهریت انبیا و اولیا، و عمدۀ نظر و وجهۀ مرام و مقصد او معطوف به جنبۀ تربیت و هدایت و ارشاد خلق و نجات بشر از مهالک و مهاوی شیطانی است؛ که آن را به اصطلاح عرفا تجلی و ظهور صفت ربوبیت می‌گویند؛ نه صفت خالقیت و رازقیت و الوهیت که مخصوص ذات بی‌همتای قیوم سرمدی باری‌تعالی است جلت عظمته.

عقیدۀ مولوی به توحید و اثبات صانع و وجود مبدأ مجرد مفارق از ماده و مدت، و خدای قادر متعال که مبدأ المبادی و خالق موجودات و مدبر عالم هستی باشد در جای خود محرز و مسلم است

پس گریبانش گرفت از پس یکی/ که ندارم در یکی‌اش من شکی

یعنی خداوند یگانه که چون مولوی او را به توحید شهودی حق‌الیقین شناخته بود و می‌ستود؛ هیچ شک و شبهه‌ای در ارکان ایمانش راه و رخنه نداشت.

این بیت که خواندم از دفتر سوم مثنوی است مربوط به داستان حضرت داود علیه‌السلام و داوری کردن او آنگاه که برای کشف حقیقت به محراب نماز و دعا پناه برده بود؛ چند بیت قبل آن را که با موضوع بحث ما مناسبت دارد هم می‌خوانم.

دوزخ است آن خانه کان بی‌روزن است/ اصل دین ای بنده روزن کردن است
تیشه در هر بیشه‌یی^[۱] کم زن بیا/ تیشه زن در کندن روزن هلا
یا نمی‌دانی که نور آفتاب/ عکس خورشید برون‌ست از حجاب
نور، این دانی که حیوان دید هم/ پس چه کَرَّمنا بود بر آدمم^[۲]

من چو خورشیدم درون نور غرق/ می‌ندانم کرد خویش از نور فرق 

باری در فصول گذشته راجع به درجۀ توحید حالی و عرفانی مولوی گفت‌وگو کرده‌ایم[۳] اینجا هم تأکید می‌کنیم که پایۀ دین و ایمان و مذهب توحید و خداپرستی مولوی بی‌اندازه محکم‌تر و استوارتر از بسیار دیگر از مدعیان این امر بوده؛ و روشن‌ترین دلیل و صادق‌ترین گواه ما مناجات‌های عارفانۀ موحدانه و راز و نیازهای گرم صادقانۀ اوست با خالق خویش که جای‌جای هر شش دفتر مثنوی شریف را بدان آراسته است؛ از این قبیل

ای خدای پاک بی‌انباز و یار/ دست گیر و جرم ما را درگذار[۴]

هم دعا از تو اجابت هم ز تو/ ایمنی از تو مهابت هم ز تو
گر خطا گفتیم اصلاحش تو کن/ مصلحی تو ای تو سلطان سخن
کیمیا داری که تبدیلش کنی/ گرچه جوی خون بود نیلش کنی
این‌چنین میناگری‌ها کار توست/ این‌چنین اکسیرها ز اسرار توست^[۵]

آب را و خاک را برهم زدی/ ز آب و گل نقش تن آدم زدی
باز بعضی را رهایی داده‌یی/ زین غم و شادی جدایی داده‌یی

***

صدهزاران دام و دانه است ای خدا/ ما چو مرغان حریص بی‌نوا
دم‌به‌دم پا بستۀ دام نویم/ هریکی گر باز و سیمرغی شویم
می‌رهانی هردمی ما را و باز/ سوی دامی می‌رویم ای بی‌نیاز
گر هزاران دام باشد در قدم/ چون تو با مایی نباشد هیچ غم

***

ای که خاک شوره را تو نان کنی/ وی که نان مرده را تو جان کنی
می‌کنی جزو زمین را آسمان/ می‌فزایی در زمین از اختران
قلب اعیان است و اکسیری^[۶] محیط/ ائتلاف خرقۀ تن بی‌مخیط

***

این‌همه گفتیم لیک اندر بسیج/ بی‌عنایات خدا هیچیم هیچ^[۷]
بی‌عنایات حق و خاصان حق/ گر ملک باشد سیاهستش ورق
ای خدا ای فضل تو حاجت روا/ با تو یاد هیچ‌کس نبود روا
این‌قدر ارشاد تو بخشیده‌یی/ تا بدین بس عیب ما پوشیده‌یی
قطرۀ دانش که بخشیدی ز پیش/ متصل گردان به دریاهای خویش

***

ای خدای بی‌نظیر ایثار کن/ گوش را چون حلقه دادی زین سخن
گوش ما گیر و در آن مجلس کشان/ کز رحیقت می‌خورند آن^[۸] سرخوشان
چون به ما بویی رسانیدی ازین/ سَرمَبند آن مَشک را^[۹] ای رب دین

از تو نوشند از ذکور و از اِناث/ بی‌دریغی در عَطا یا مُستَغاث
ای دعا ناکرده از تو مستجاب/ داده دل را هردمی صد فتح باب
چند حرفی نقش کردی از رقوم/ سنگ‌ها از عشق آن شد همچو موم
نون اَبرو، صاد چشم و، جیم گوش/ برنوشتی فتنۀ صد عقل و هوش
زین حروفت شد خرد باریک‌ریس/ نسخ می‌کن ای ادیب خوش‌نویس
حرف‌های طرفه بر لوح خیال/ برنوشته چشم و عارض خَد و خال

***

ای قدیم راز دان ذو المنن/ در ره تو عاجزیم و ممتحن^[۱۰]
این دل سرگشته را تدبیر بخش/ وین کمان‌های دوتو را تیر بخش
جرعه‌یی بر ریختی ز آن خُفیه جام/ بر زمین خاک من کأسِ الکِرام

هست^[۱۱] بر زلف و رخ از جُرعه‌ش نشان/ خاک را شاهان همی‌لیسند از آن
جرعۀ حسن است اندر خاک کش^[۱۲]/ که به صد دل روز و شب می‌بوییش^[۱۳]
جرعه خاک‌آمیز چون مجنون کند/ مر تو را تا صاف او خود چون کند^[۱۴]
هرکسی پیش کلوخی جامه چاک/ کان کلوخ از حسن آمد جرعه ناک

***

ای دهنده‌ی قوت و تَمکین و ثَبات/ خلق را زین بی‌ثباتی دِه نجات
اندر آن کاری که ثابت بودنی است/ قایمی دِه نفس را که مُنثَنی است
صبرشان بخش و کفه‌ی میزان گِران/ وارهانشان از فن صورتگران
پاک الهی که عدم برهم زند/ مر عدم را بر عدم عاشق کند

[۱] تیشۀ هر بیشه‌ای: نیکلسون؛ و آنچه ما موافق نسخۀ خطی خودمان اختیار کرده‌ایم در نسخۀ بدل ضبط کرده است.

[۲] ار آدمم: خ.

[۳] ص ۴۱ مجلد اول.

[۴] این بیت را نیکلسون ندارد.

[۵] اکسیرها اسرار توست، نیکلسون.

[۶] اکسیر محیط: خ.

[۷] قافیه کردن «هیچ – بسیج» به ملاحظۀ رسم‌الخط قدیم است که هر دو حرف را با یک نقطه می‌نوشتند: و نظیرش در قوافی [گ، ک-ژ، ز-پ، ب] در اشعار قدیم بسیار است.

[۸] می‌چشند این: خ.

[۹] این مشک را: خ.

[۱۰] نیکلسون این بیت را ندارد.

[۱۱] جست: خ.

[۱۲] کاین خاکست خوش: خ.

[۱۳] می‌بوسیش- می‌لیسیش: خ.

[۱۴] مر شما را صاف او تا چون کند: خ.