مولوی‌نامه – جلد اول – فصل چهارم: علم‌آموزی و هنراندوزی در نظر مولوی
باید دانست که انتقاد و نکوهش مولوی از عقل بحثی و علوم و فنون ظاهری به سبب همان حالت خشکی و جمود و خودخواهی و خودپسندی و کبرفروشی و محدودیت فکر است که اغلب بر مشتغلین آن علوم دست می‌دهد؛ وگرنه مولوی هرگز با اصل علم و دانش و تحصیل علوم و فنون درسی نه تنها مخالف نیست؛ که آن را نیز در حد خود می‌ستاید و بر همگان فریضه می‌شمارد؛ خود او نیز در این راه رنج‌ها کشیده و مبلغی عظیم از سرمایۀ عمر را در این معامله خرج کرده بود؛ اما می‌گفت که اکتساب و فراگرفتن این دانش‌ها وقتی مفید و سرمایۀ کمال انسانی است که به خورد روح رفته، و مقدمۀ تهذیب نفس و موجب قوّت و صفای قلب شده باشد؛ نه دستاویز مفاخرت و تکبر، و دست موزۀ کسب جاه و مال دنیوی و تهیه و تأمین شهوات جسمانی که معمولاً طایفۀ طلاب آن علوم و مدرسه دیده‌ها بدان مبتلا می‌شوند.
مولوی می‌گفت که رنج و زحمت تحصیل علوم را برای همان مقصد اعلی که وصول به مقام سعادت و کمال نفسانی است باید بر خود هموار کرد؛ و این‌بار را به خاطر مقدمۀ سبک‌بار شدن باید کشید، نه برای گران‌سنگی و سبک‌ساری. جان مطلب مولوی همان است که در مباحث پیش هم شنیدید.
عِلم‌های اهل دل حَمالَشان/ علم‌های اهل تَن اَحمالَشان
علم چون بر دل زند، یاری شود/ علم چون بر تن زند، باری شود
لیک چون این بار را نیکو کَشی/ بار بَر گیرند و بخشندت خوشی
مولوی علم‌آموزی و هنراندوزی را در همه حال ستوده، و در تعریف همین دانش‌ها و هنرهای آموختنی گفته است:
خاتَم مُلک سلیمان است عِلم/ جمله عالَم صورت و جان است عِلم
آدمی را زین هنر، بیچاره گشت/ خَلق دریاها و خَلق کوه و دشت
زو پَری و دیو ساحل‌ها گرفت/ هریکی در جای پنهان جا گرفت
یعنی انسان به نیروی علم و هنر تمدن بشری را بوجود آورد؛ و خلق دریاها و کوه‌ها و دشت‌ها و بیابان‌ها را مسخر و زبون قدرت و ارادۀ خود ساخت؛ و هم از برکت همین علم و هنر بود که اصناف خلایق هرکدام برحسب قابلیت و استحقاق در محل خود قرار گرفتند؛ و دیو و پری هم از انظار مردمان پنهان گشتند.
علم دریایی است بی‌حدّ و کِنار/ طالب عِلم است غَواص بِحار
گر هزاران سال باشد عُمر او/ می‌نگردد سیر او از جُست‌وجو
مولوی می‌گوید آدم خاکی به تشریف همان علم آموختنی «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کلَّها سورۀ بقره ج ۱ آیه ۳۸» خلعت خلّت و کرامت پوشید و مسجود ملائکه گردید؛ و ابلیس به سبب جهل از درگاه الهی رانده شد؛ با این‌که سالیان دراز زهد ورزیده و عبادت حق‌تعالی کرده بود!
آدم خاکی ز حق آموخت عِلم/ تا به هفتم آسمان اَفروخت علم
نام و ناموس مَلَک را درشکست/ کوری آن کس که با حق در شک است
زاهد چندین هزاران‌ساله[۱] را/ پوزبندی ساخت آن گوساله را
تا نتاند[۲] شیر علم دین کشید/ تا نگردد گرد آن قَصر مَشید
علم‌های اهل حِس شد پوزبند/ تا نگیرد شیر ز آن علم بُلند
مقصود از «علم بلند» علم لدنی موهوبی است که معلمش حق‌تعالی باشد بی‌واسطۀ درس و کتاب؛ یعنی دانش‌های اهل حس پوزبند ایشان است، تا شیر از پستان غیب ننوشند و از معارف حقۀ الهی محروم و بی‌نصیب بمانند.
خویش را صافی کُن از اوصاف خود/ تا ببینی ذات پاک صاف خود
بینی اندر دل علوم اَنبیا/ بی‌کتاب و بی‌مُعید و اوستا
***
ناگفته نگذارم که حالت غرور و خودپسندی که بدان اشاره رفت، اختصاص به دانش‌آموزان مدرسه ندارد؛ بلکه عارض سالکان خانقاه و مدعیان عرفان و تصوف نیز می‌شود، که احیاناً در اثر کوچک‌ترین الهام شیطانی که آن را «استدراج» می‌گوییم، چندان عجب و خودبینی برایشان چیره می‌شود که خود را گل سرسبد خلقت، و علت غائی آفرینش می‌پندارند!
اتفاقاَ بیماری این احوال در طایفۀ دوم که دم از علوم باطن و صفای روح و زهد و وارستگی می‌زنند، بسیار سخت‌تر و مزمن‌تر، و علاجش مشکل‌تر و صعب‌تر از طایفۀ اول است؛ چرا که عضو آفت‌رسیدۀ علیل، هر قدر شریف‌تر و لطیف‌تر باشد، مرضش معضل‌تر و دردناک‌تر، و درمانش دشوارترست!
و گاه باشد که دعوی علم و امامت را با لاف عرفان و کرامت جمع کرده؛ و از آمیختن عادت مغالبۀ بحث و فضیلت‌نمایی ملائی، با خوی کبر و نخوت مرشدی، معجونی بس بی‌خاصیت و ناسازگار ساخته باشند که نه به کار شریعت آید، و نه دردی از طریقت دوا کند؛ و به اجماع مرکب مطرود و مردود هر دو فریق باشد!
حرف درویشان و نکته‌ی عارفان/ بسته‌اند این بی‌حَیایان بر زبان
***
حرف درویشان بدُزدد مَرد دون/ تا بخواند بر سَلیمی ز آن فُسون
کار مردان روشنی و گرمی است/ کار دونان حیله و بی‌شَرمی است
شیر پَشمین از برای که کنند/ بو مُسَیلِم را لقب احمد کنند
آن شراب حق، خِتامش مُشک ناب[۳]/ باده را خَتمَش بود گَند و عذاب
[۱] ششصد هزاران: خ – مقصود «ابلیس» است.
[۲] تا نداند: نیکلسون.
[۳] تلمیح است، اشاره به آیۀ شریفه «یسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ خِتامُهُ مِسْک وَ فِی ذلِک فَلْیتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ سورۀ مطففین ج ۳۰».
دیدگاه خود را ثبت کنید
آیا می خواهید به بحث بپیوندید؟در صورت تمایل از راهنمایی رایگان ما استفاده کنید!!